قلعه والي بنايي بي‌نظير در ايلام

قلعه والي يکي از بناهاي فرهنگي – تاريخي عظيمي است که در ضلع شمالي خيابان پاسداران قرار دارد. اين بناي تاريخي که يادگاري از زمان‌هاي پيشين و در نوع خود بي‌نظير است. در سال 1326 قمري به دستور غلامرضا خان والي فيلي در محله‌اي به نام حسين‌آباد فيلي که به ده بالا مشهور بوده، احداث شد. غلامرضا خان والي اين محل و بنا را براي اسکان خود در فصل تابستان انتخاب کرده و آن را بر روي تپه‌اي نه‌چندان بلند احداث کرد و با توجه به آن، ارتفاع فعلي کف حياط از اطراف آن محدوده 5/3 تا 4 متر است.

در مورد تاريخچه قلعه والي چنانچه از سنگ‌ نوشته‌اي که در تخت خان (محله‌اي در 15 کيلومتري شمال شرقي صالح‌آباد – ايلام) پيداست چنين آمده که غلامرضا خان بعد از ذکر چندين سطر از کارهاي انجام شده خود مي‌نويسد: امر به ساختن قلعه حسين‌آباد فيلي که مشهور به ده بالا است نمودم قلعه حمام و باغ به معماريت حاج درويش علي کرمانشاهي و حجاري رضا قلي در سال 1325 قمري به اتمام رسيد. 

معرفي قلعه والي:

قلعه والي در زميني به مساحت 17/4687 متر مربع احداث شده است که از اين مقدار زمين، فضاي سبزي به مساحت 4/1792 متر مربع در ضلع جنوبي باقي مانده است. قلعه نماي جنوبي و شکلي تقريبا ذوزنقه‌اي دارد اين قلعه زيربنايي برابر 01/1466 متر مربع دارد و مساحت حياط دروني آن برابر 4/1363 متر مربع است. 

قلعه والي در زمان ساخت در فضايي کاملا باز ساخته شده ولي با پيش رفت شهرنشيني اطراف آن با ساختمان‌هاي مسکوني و اداري محصور شد. موقعيت قلعه به نحوي است که از سمت شمال با کوچه‌اي شش متري و از سمت غرب با خياباني هشت متري از ساختمان‌هاي مسکوني اطراف خود جدا شده است. از شرق نيز با ساختمان اداري اداره کل امور اقتصاد و دارايي ايلام محصور شده است و از جنوب به خيابان پاسداران منتهي مي‌شود.

در ضلع شمالي قلعه تالار (شاهنشين) زيبايي وجود دارد که ابعاد و اندازه داخلي آن بزرگتر از ساير اتاق‌ها است. در وسط تالار حوض کوچکي قرار دارد که اطراف و داخل آن با سنگ مرمر مزين شده بود و در زمان بازسازي با کاشي‌هاي رنگي تزئين شد.

اين حوض در اطراف چشمه‌اي که در آن زمان پر آب بوده ساخته شده ولي به مرور زمان اين چشمه خشک و کم آب شده بود و براي اين که حالت نمادين چشمه حفظ شود در بازسازي قلعه با اجراي لوله‌کشي اين قسمت نيز مرمت شد تا به دست فراموشي سپرده نشود.

وجود نرده‌هاي مشبک آجري به رنگ فيروزه‌اي، تراس‌هاي سرپوشيده ضلع جنوبي همراه با پنجره‌هاي مشبک با شيشه‌هاي الوان، اورسي‌هاي قلعه، ستون‌هاي دايره‌اي، سرستون‌هاي منقوش در ايوان، قوس‌هاي کماني و تزئيني و کاربندي بالاي آن با کاشي‌هاي رنگي، درختان بلند و کهنسال کاج و حوش مستطيل شکل در صحن جلوي قلعه چشم‌انداز کاملا زيبايي به قلعه و معماري آن داده است.

بازسازي قلعه:

قلعه والي در زمان جنگ تحميلي تا حدود 50% تخريب شد که در سال 1367 با همکاري سازمان ميراث فرهنگي بعد از دو سال تلاش بي‌وقفه در سال 1369 بازسازي آن به اتمام رسيد و در اختيار مديريت ميراث فرهنگي استان ايلام قرار گرفت و در جريان بازسازي سعي بر آن شد که معماري و سبک ديرينه آن حفظ و تغييراتي در آن داده نشود ولي با توجه به اين مساله، تغييراتي جزيي از قبيل کارگزاري تيرآهن در سقف ايوان‌هاي قلعه،‌ سقف خرپشته‌ها و در اجراي طاق ضربي آن‌ها، حذف و يا اضافه کردن ديوار در اتاق‌ها و غيره داده شد. 

در اجراي سقف تمامي اتاق‌ها، از ملات گچ و آجر استفاده شده و در آن‌ها از انواع و اقسام قوس‌هاي باربر و غير باربر (تزئيني) استفاده شده است. اسامي اين قوس‌ها عبارتند از: قوس‌ جناقي، قوس نيم‌دايره (حلالي) و قوس سه قسمتي فقط براي نماسازي استفاده شده و بابر نيست و براي باربري قسمت‌هايي که در آن در اين نوع قوس استفاده قوسي پنهان که در دل ديوار جاسازي شده است استفاده شد. تمامي اين قوس‌ها از نظر اجرايي به سبک قوس رومي اجرا شده‌اند. 

قوس‌هايي که به اين سبک (سبک رومي) اجرا شده‌اند از مقاومت بالايي در مقابل فشارهاي وارده برخوردار هستند. 

در اجراي پوشش سقف اتاق‌ها، هدف به وجود آوردن سقفي تقريبا گنبدي شکل و پشت‌بامي تخت و يکنواخت بوده است براي اين امر ابتدا قوس‌هاي جناقي با روي پايه‌هاي 75 سانتيمتري اجرا شد سپس براي اين که سقف از داخل به شکل گنبدي مانند ديده شود، با استفاده از سه کنج‌سازي و يا طاق چشمه در اطراف قوس‌هاي جناغي، نماي داخلي سقف به صورت گنبدي شکل اجرا شد. در قسمت بالاي ديوار فاصله بين قوس‌ها را با خورده‌هاي آجر و مواد سبک پر کرده و بدين ترتيب سقفي گنبدي شکل و پشت‌ بامي تخت به وجود آمد. 

تمامي ديوارهاي قلعه باربر بوده که با طاق نماهايي با ابعاد يکسان و قوسي نيم‌دايره تزئين شده‌اند. 

پوشش تمامي کف اتاق‌ها، داخل حياط و پشت‌بام قلعه آجرفرش و ملات گل و آهک بوده که در بازسازي با ملات ماسه و سيمان جايگزين شد. 

براي جلوگيري از نفوذ رطوبت به داخل قلعه در هنگام بازسازي بدين ترتيب اقدام شد که ابتدا لايه‌هاي قبلي که شامل آجر فرش و ملات کاه و گل بود برداشته شد، سپس روي بام قير اندود شد و بر روي لايه قير آسفالت به ضخامت سه سانتيمتر و يک لايه ايزوگام و آسفالت اجرا و براي حفظ شکل پيشين قلعه بر روي آن‌ها يک لايه آجر فرش کشيده شد. 

ويژگي‌هاي معماري قلعه والي:

اکثر اتاق‌هاي قلعه تبادل داخلي داشته و تو در تو بنا شده‌اند، قلعه داراي 20 اتاق بزرگ، پنج اتاق کوچک، چهار ايوان و دو تراس کوچک در ضلع جنوبي است. ضلع شرقي و غربي قلعه کاملا با هم قرينه بوده و با کف حياط اختلاف ارتفاعي حدود 80 سانتيمتر دارند و با چهار پله سنگي با کف اتاق‌ها و ايوان‌ها ارتباط دارند. قلعه با سه راه پله با چرخشي 90درجه به پشت‌ بام متصل مي‌شود. قلعه دو برج نگهباني به صورت نيم دايره در راس ضلع شمال شرقي و شمال غربي دارد و اطراف آن کنگره‌هايي براي قرار گرفتن نگهبان‌ها براي ديده‌باني وجود دارد. 

در داخل راهروها محل‌هايي به صورت طاق‌نما در ديوار احداث شده که محل استقرار نگهبانان بوده است. در راهرو مدخل ورودي ضلع شرقي، همچنين داخل اتاق شاهنشين و قسمت ورودي نگهباني، سقف‌ها با کاشي‌هاي رنگي کاربندي و به وسيله گچبري‌هاي زيبايي تزئين شده‌اند در اين قلعه شش زيرزمين در سه ضلع شمال، غرب و شرق وجود دارد که ارتفاع آن‌ها تا زير سقف دو متر است و روشنايي آن‌ها به وسيله پنجره‌هاي مشبک آجري و رنگي از داخل حياط تامين مي‌شود. 

عمده مصالح به کار رفته شده در ساختمان قلعه آجر و در مواردي از سنگ بوده است همانند کرسي چيني قلعه، ديوارهاي حائل در ضلع جنوبي و استفاده از سنگ‌نما در ازاره‌ داخل حياط. در بازسازي قلعه در سقف‌ها و قوس‌ها، از ملات گچ و در ديواره‌ها و زير آجر فرش‌ها از گل و آهک و در مواردي از ملات ماسه و سيمان استفاده شده است. 

قلعه مذکور سه در ورودي در سه ضلع جنوب شرق و غرب دارد. ورودي اصلي قلعه در ضلع جنوبي قرار گرفته که با 11 پله 20 سانتيمتري به داخل اتاق نگهباني و سپس با هشت پله ديگر به کف حياط مرتبط مي‌شود. ورودي قلعه به سبک يوناني بنا شده بود. ديگر درهاي قلعه به صورت خصوصي بوده و يا براي تردد مهمان‌ها احداث شده‌اند که با راهروهايي سرپوشيده به داخل حياط قلعه مرتبط مي‌شوند، در منتهي‌اليه در‌ها دو هشتي وجود دارد که نور تعدادي از اتاق‌ها از آنجا تامين مي‌شود اين هشتي‌ها که در داخل يکي از آن‌ها حوض کوچکي وجود دارد به هشت ضلع تقسيم مي‌شوند. شکستگي در آجرها و اجراي طاق نماهايي در ديوار، اجراي انواع قوس به سرنعل درگاه‌ها و تزئينات آجري بالاي آن‌ها زيبايي خاصي به هشتي‌ها داده است. 

آينه‌کاري در سقف اتاق‌ها معمول بوده که بقايايي از آن در يکي از اتاق‌هاي ضلع غربي که به نحو بسيار زيباي اجرا شده بر جاي مانده است. گچبري بر روي ديوارها و سقف اتاق شاهنشين به صورت نقوشي از گل و گياه اجرا شده است. 

سنگ ازاره نماي بيروني ديوار از سنگ‌هاي تراشيده شده مستطيلي شکل است که حالت برجسته نقش‌هاي اسليمي مختلف آن، در نماي ديوار به کار رفته شده است.

منبع: iranhotelonline