اجنّه‌تپّه، تپّه‌شیطان[2]، تپّه‌جادوگر[3]، تپّه شرارت و جن[4] نامی است که ساکنین محلّی به دشت مرتفعی که از سه طرف با حفره‌ها و نهرهای آبیاری احاطه شده و در بوته‌ زارهای انبوه مدفون شده و با برآمدگی‌ها و سنگ‌های بدون شکل احاطه شده است، می‌دهند.[5]
هنگامی که برای نخستین بار در سال 1959م باستان‌شناسان به تپّه آمدند بعد از بررسی اوّلیّه نتیجه گرفتند که این فقط یک برآمدگی بدون شکل در زمین نیست بلکه آثار باقی مانده از ساختمان باستانی مستطیل شکلی است که شامل دو مربع در یک اندازه بوده است و با یک پل به یکدیگر پیوند یافته بودند. درسال 1961م یک حفّاری باستان‌ شناسی در این منطقه آغاز شد که برای چندین سال ادامه داشت. بیش از 1500 وسيله و ساخته‌ی هنری از زیر خاک بیرون آوردند که شامل: مجسّمه‌ها، نقش‌و‌نگارها، نقّاشی‌های دیوار و تکّه‌های آنها می‌شد. سطح سالم بودن آنها متفاوت است. بعضی از آنها کاملاً دست نخورده هستند و بعضی دیگر قطعات متلاشی شده هستند و ارزش هنری- تاریخی گروه دوم نسبتاً کم است. هنگامی که عملیات کامل انجام شد مشخّص گرديد که خرابه‌های اجنّه‌تپّه آثار باقی مانده از یک صومعه‌بودایی در قرن 7 تا 8 بوده‌اند.
نفوذ آیین بودایی در آسیای مرکزی و وجود صومعه‌های بودایی در اینجا، هم در منابع و کتب چینی و هم در منابع و کتب هندی‌ها ثابت شده است. بيرونی تقریباً هزار سال پیش به اين موضوع اشاره كرده است.
در زمان‌های باستان در خراسان، فارس، و بالای مرزهای سوريه مردمانی بودند که از آیین بودایی پیروی می‌کردند. بعضی‌ها بر این اعتقادند که تاریخ آیین بودایی در آسیای مرکزی باید با پادشاهی يونانی-باختری[6] شروع شده باشد اگرچه اطلاعاتی درباره تعلیم بودا و اینکه شاید هم بعضی از پیروان آیین بودایی تک‌تک و خیلی زودتر از دوران هخامنشی به این‌جا رسیده‌اند وجود دارد.
صومعه اجنّه‌تپّه در منطقه‌اي به ابعاد 50 در 100 بوده و شامل دو قسمت (یک معبد و یک صومعه) می‌شده است. 20 حیاط مستطیل شکل که با ساختمان‌ها و دیوار‌های محکم به پهنای 4/2 متر احاطه شده بودند. در مرکز هر قسمت یک حیاط بوده است که به معبد می‌رسیده است. در یکی از حیاط‌ها یک ساختمان بزرگ برای نگه‌داری از آثار مقدّس وجود داشته است. ساختمان ایوان مانند و متقاطع بوده و در هر چهار سمت پلّه‌های فرار داشته است. در گوشه‌های حیاط ساختمان‌های کوچکی به همان شکل ساختمان بزرگ بوده است.

دير بودايی اجنّه‌تپّه در ناحيه وخش (قرن‌هاي 7 و 8)

صومعه با شکوه آذین شده و دیوارها و گنبد‌ها با نقّاشي پوشیده شده بودند. در دیوارها تاقچه‌هایی بوده است که داخل آنها مجسّمه‌های بزرگ و کوچک قرار داشته است. پیکر بودا در مرکز مکان مجسّمه اجنّه‌ تپّه بوده است. در یکی از راهرو‌ها، روی ستون پایین، یک مجسّمه گلی بزرگ از بودا در حالی که در حالت نیروانا[7] روی سمت راستش دراز کشیده است(به طول 5/13متر) قرار داشته است. نیروانا، در فلسفه بودایی متعالی‌ترین حالت روحی، آرامش مطلق و بدون نگرانی است.
به دنبال اکتشافش در سال 1966م، بالاخره مجسّمه گلی بودا به آرزویش "تناسخ"[8] رسید. در طی حفّاری، فقط قسمت پايينی مجسّمه (از کمر تا کف پا) تقریباً به طور کامل سالم است. قسمت بالایی مجسّمه به طور جدّی آسیب دیده و 72 قطعه دیگر از مجسّمه به طور جداگانه یافت شدند. در همان سال، مرمّت‌کاران به طور تدریجی، کار ترمیم مجسّمه و قطعات آن را شروع کردند و این کار تا سال 1978م ادامه داشت و در سال 2000 به پايان رسيد.

طرح بازسازی مجسّمه بودا در نيروانا

در آن زمان تصمیمی برای باز‌سازی قسمت گمشده مجسّمه، سر‌هم کردن و یک‌تکّه کردن آن گرفته شد. همه کارها تا سپتامبر2001م، چندین ماه پیش از آن لحظات غم‌انگیز، هنگامی که طالبان به مجسّمه غول پیکر بودا در باميان افغانستان یورش بردند با موفّقیّت انجام شد. در همان حال مجسّمه نیروانا بودا كه در اجنّه‌ تپّه یافت شده بود در موزه ملّی قدیم تاجیکستان به نمایش گذاشته شد. اين بزرگ‌ترین مجسّمه بودا در زمان حاضر در آسیای مرکزی است.
جالب توجّه است که، هیچ تصویری از بودای ایستاده در اجنّه‌ تپّه یافت نشده است. تنوّع زیاد در مدل‌های موی بودا از ویژگی‌های مجسّمه اجنّه‌ تپّه است. مجسّمه‌های خدایان به شکل یک جسم غول پیکر با دهانی باز و چشمانی خیره یا نقابی که با رنگ‌های درخشان نقّاشی شده است همراه با آج‌های برآمده که از کناره‌های دهان بیرون زده‌اند در قطعات مجسّمه‌های یافت شده در اجنّه‌ تپّه بوده‌اند. شاید مجسّمه‌ها و پیکره‌ها با چنین خصوصیّاتی در صومعه برای ترساندن مخالفین بودا بوده است.

در تزئینات داخلی ساختمان‌ها تعداد زیادی مجسّمه‌های شبه‌ انسان و شبه‌ حیوان وجود دارد، که عبارتند از: حیوانات ‌(گاوهای نر)، پرندگان(اردک‌ها، قرقاول‌ها) بعلاوه کتیبه‌هایی با درون مایه‌های تزئینی(گل‌ها وگلبرگ‌ها با خمیدگی‌های عجیب و غریب و موضوعات هندسی).

هم نقّاشی‌ها و هم مجسّمه‌های یافت شده در اجنّه‌ تپّه تصویر جامعی از هنر بودا می‌دهند. خاستگاه مکتب هنری بودا را می‌توان هم در هند و هم در بلخ یافت. می‌توان گفت: که اجنّه‌ تپّه یک نمونه از تلفیق هندو-بودا و فرهنگ‌های آسیای مرکزی و تاثیر متقابل آنها بر یکدیگر است و مکمّل هم هستند. اکنون طرح‌هایی برای ادامه تحقیق در اجنّه‌تپّه وجود دارد.
این پروژه‌ی بین‌الملی مشترکاً توسط سازمان آموزشی علمی فرهنگی ملل متّحد يونسكو[9]، وزارت‌ فرهنگ‌ تاجيكستان، موسسه‌ی‌ تاریخ‌نگاری، باستان‌شناسی و قوم‌نگاری آکادمی‌علوم‌ تاجیکستان[10] و صندوق پس‌انداز ژاپنی‌ها برای حفاظت از میراث فرهنگی دنیا، اجرا می‌شود.

[1]. Ajina-teppa Buddhist Munastery
[2]. Devil’s Hill
[3]. Witches’ Hill
[6]. Greco-Bactrian Kingdom
[7]. نیروانا هدف ممتاز آیین بودا و مرحله پایانی سلوک آیین بودا در راه رسیدن به اشراق کامل و آگاهی و آرامش مطلق است. نیروانا حالتی است که در آن آدمی از جهل رنج، شهوات، خشم، خواهش و تمنّا و وابستگی‌ها کاملاً تهی شده و به فرزانگی کامل دست یافته‌است. نیروانا آخرین مرحلهٔ طریقت بودا و مقصد سلوک بودایی است. نیروانا یعنی آزادی از سلسلهٔ علل رنج‌ها و پیدایش‌ها و فرو نشاندن مطلق عطش تمایلات. نیروانا یعنی زوال مطلق جهل و روشنی مطلق روح. نیروانا ساحل ممتاز و کمال ایده آلی است که بر اثر انجام سلوک و طریق هشت‌گانه بودایی تحقّق می‌پذیرد.
[8]. وازایش یا تناسخ یا باززایی یعنی زاییده شدن دوباره پس از مرگ، از اعتقادات ادیانی مانند دائو، بوداگرایی، هندوگرایی، برهمایی، جینیسم، سیکیسم و یارسان است. همچنین برخی شیعیان معروف به غُلات نیز به آن اعتقاد دارندو آن را با رجعت یکی می‌دانند.
[9] منطقه تاريخي اجنه تپه با شماره 1382 در يونسكو به ثبت رسيده است. صفحه دسترسي اجنه تپه در سايت يونسكو http://whc.unesco.org/en/tentativelists/1382
[10]. Archaeolojy and Ethnography of the Academy of Sciences of Tajikistan

منبع: کتاب دیار تاجیکان/ گردآورنده: ج عابد خراسانی