در سال 1877 ميلادی در کنار آمو‌دریا (در زمان‌های باستان این قسمت از رود‌خانه و ریزآبه‌هایش به جیحون معروف بوده‌اند.) ساکنین محلّی یک گنج بزرگ در نزدیکی تخت‌ قباد[2] یافتند که شامل بیش از 2000 سکه‌ی طلا و نقره و بسیاری از آثار هنری طلايی متعلّق به دوره‌های هخامنشی و باختری-يونانی[3] می‌شد. گنج به سه تاجر بخارایی که با کاروان‌هایشان عازم شمال هند (پاکستان امروزی) بودند فروخته شد.
در حين سفر تاجر‌ها مورد دستبرد چادرنشین‌های قبیله‌ی افغانی گيلزای قرار گرفتند. به لطف دخالت یک مرد انگلیسی و به وسیله‌ی بعضی از عوامل موثّر قسمتی از گنج را به تاجرها بازگردانند و قسمتی از آن نزد رهبر قبیله باقی ماند. هنگامی که آنها به راولپندی رسیدند تاجر‌ها گنج را به نماینده‌ی دولت انگلیس فروختند که بعد‌ها او آن را به موزه‌ی انگلیس در لندن تحویل داد.
روی هم رفته 521 سکه‌ی طلا و نقره و 176 اثر هنری طلایی و نقره‌ای شامل: غلاف تودوزی شده، جامه‌ها، زیور‌آلات، دست‌بند‌ها، بشقاب‌ها، مجسّمه‌های کوچک از حیوانات، بشقاب‌های قلم‌زنی شده و دیگر آثار هنری، نزدیک به یک سوّم آنچه که نخستین بار در کناره رودخانه‌ی آمو‌دریا یافت شده بود، با موفقیت به موزه رسید.

محوطه باستاني تخت سنگين در ناحيه قباديان (قرن 1-4 قبل از ميلاد)

این گنج که هنوز در موزه‌ی انگلیس نگهدار می‌شود، به نام گنج آمو‌دریا[4] معروف است. گنج‌ جیحون اساساً گنجي است مربوط به قرن‌های 3 تا 4 قبل از میلاد. بعضی از آثار هنری در نواحی غربی ایران ساخته شده بودند و در آسیای صغیر باقی ماندند. آنها باید به شمال باكتريا رسیده باشند.(منطقه‌ای است که گنج در آن پیدا شده است.) یا با سربازهای الكساندر بزرگ یا در قالب جایزه برای سربازان باختری و شاید هم از بعضی راه‌های نامعلوم دیگر به آن منطقه رسيده‌اند.
در میان آثار هنری اقلام ساخته شده باختری، کتیبه با تصاویری از کشیش‌ها روی بشقاب‌های طلایی قلم‌زنی شده جنگ‌جوها و اهداءکنندگان که در دست‌هایشان خوشه‌هایی از شاخه‌های کوچک نگه داشته‌اند، گل‌ها، اسلحه یا حیوانات چهار پا مانند: شتر‌ها و اسب‌ها نیز وجود داشته‌اند. احتمالاً برای این که آرزو‌ها به واقعیّت تبدیل شود این بشقاب‌ها اغلب به خدا پیش‌کش می‌شده‌اند. تماي اين ظروف در شاه‌نشین معبد بوده است.

خرابه‌هاي باقيمانده از معبد تخت‌سنگين در ناحيه قباديان (قرن 1-4 قبل از ميلاد)



در سال 1976م باستان‌ شناسان شوروی حفّاری در یکی از دو منطقه‌ی باستانی در تخت‌ كابات را آغاز کردند. سنگ این منطقه که واقعاً منحصر به فرد بود، توسط باستان‌ شناسان، به نام سنگ‌ جیحون نام نهاده شد. یک معبد باستانی در مرکز این ناحیه کاوش شد، که نام آن معبد‌ جیحون است و وقف خدای رودخانه بوده است. وقف کردن، یک آیین دینی است که در زمان‌های اوّلیّه در این جا وجود داشته است.
منطقه‌ی تخت‌ سنگین تقریباً 75 هکتار مساحت و 2 کیلومتر امتداد دارد. روبه‌روی قلعه تخته‌سنگی در کنار رودخانه‌ی افغان قلعه‌ی تخت‌ كابات قرار دارد. این تأسيسات در یک مکان مناسب در نزدیکی دوراهی مِلی در نزدیکی آمو‌دریا قرار داشت که از زمان باستان تا قرون‌ وسطی به کار خود ادامه می‌داد. معبد در مساحت 51 در 51 متر و در قرن‌های 3 تا 4 قبل از میلاد ساخته شده و تا قرن 1 بعد از میلاد مسیح(دوره‌ی کوشان) بی‌وقفه دایر بوده است.
در معبد و ساختمان‌های هم‌جوارش هدایای بسیاری که از طرف مردم اهدا شده بود، کشف شد. آنها عبارتند از: مجسّمه نیم‌تنه برآمده از الكساندر بزرگ كه مانند هرکول به نظر می‌رسد. یک غلاف شمشیر که روی آن یک شیر که یک گوزن زرد لرزان(ترسیده) را در چنگالش گرفته کنده‌کاری شده است، قفسه‌های کوچک كه از عاج فیل ساخته شده و با حکاکی تزئین شده‌اند.
بزرگ‌ترین مجموعه از نوک‌های تیر(پیکان) در آسیای مرکزی (بیش از 5000)، اقلامی از سلاح و تنها غلاف عاج‌کاری یونانی پیدا شده در اکتشافات تاریخی مربوط به 150 ساله‌ی یونان بوده است. تکّه‌هایی از کلاه خود‌های برنزی که طلاکاری شده بودند، نیز در این جا كشف شده‌اند.

غلاف از جنس عاج - قرن 4-5 قبل از ميلاد مسيح

در میان هدایای جالب سنگ کوچکی است که پیکر برنزی یکی از خدایان یونان با نام مارسياس می‌باشد. همراه مارسياس متنی به یونانی باستان است كه بر طبق وعده‌ی داده شده آتروسكا[5] قربانی جيحون می‌شود. آتروسكا نام یک مرد باختری است که می‌توان آنرا به "خشنودی خدای آتش" یا "داشتن مشعل آتش" ترجمه کرد. مارسیاس يا مارسيس در اساتیر یونان خدای آب بوده است.

یکی دیگر از اکتشافات با اهمیّت در این منطقه آتشگاه است. محل دائمی آتش از عناصر اصلی و ضروری در معبد آتش زرتشتیان است. این اکتشافات به ما می‌گویند که هم مذهب محلّی باختر (زرتشتیان) و هم سنّت‌های مذهبی یونان برای یک معبد قابل احترام بوده‌اند. یعنی هم پرستش آتش و هم پرستش آب در یک زمان محترم بوده است.
حفّاری باستان‌ شناسی در تخت‌ سنگین به مدت 15سال ادامه داشت. بیش از 5000 اکتشاف که ساخته‌ی دوران باختری-يونانی بودند. مجسّمه‌های رنگارنگ و طلا‌کاری شده، اسباب و وسایل لوازم آشپزخانه، جواهرات، و یک بشقاب طلایی همراه با یک تصویر از یک باختری که یک شتر را هدایت می‌کند، سکّه‌های نقره‌ای و مسی و غیره بخشي از اين اكتشافات بزرگ بودند. 

در طی این زمان متخصّصانی که در تحقیق شرکت کرده بودند به یک عقیده راسخ رسیدند. اين كه یک ارتباط بین گنج آمو‌دریا (گنج‌ جیحون) در موزه‌ی انگلیس و معبد جیحون درتخت‌‌ سنگین وجود داشته است. آنها به این علّت به این نتیجه رسیدند، چون محلّی که گنج در آنجا یافت شد و محل قرار گرفتن معبد یکی است.(نزدیک تلاقي‌گاه رودخانه‌های وخش و پنج در کناره راست دریای آمون) و همه گنج‌ها و آثار هنری نیز هم از تشریفات مذهبی مهم یا بشقاب‌های وقفی همراه با تصاویری از کسانی که هدایا و حیوانات را برای وقف کردن به معبد هدایت می‌کنند، هستند. 

هر استفاده دیگری از این بشقاب‌ها در کنار وقف کردن‌شان برای خدا به شدّت غیر محتمل است. در آنجا بشقاب‌های مشابهی در میان گنج‌ها و هم آثار هنری پیدا شده در معبد است، که در هیچ جای دیگری در آسیای مرکزی یافت نشده است.
بدین‌گونه گنج جیحون، شامل دارایی‌های معبد و سکّه‌های اهدا شده به آن می‌باشد. در ابتدا اقلام گنج آمو دریا به معبد جیحون تعلّق داشته و نشان می‌دهد، که هدایایی که به معبد اهدا شده‌اند، بعدها در فاصله‌ی نه چندان دور در کناره رودخانه پنهان کرده‌اند. شايد اين به خاطر جلوگيری از خطرات احتمالی بوده است. ساختمان معبد سالم مانده است، امروزه یافته‌های ساخته شده در تخته‌سنگین، در موزه ملّی قدیمی تاجیکستان[6] در شهر دوشنبه نگاه داشته شده‌اند.

[2] .Takhti Kubat
[3].Greco-Bactrian
[4]. Amu Darya treasure
[5] Atrosok[6]. National Museum of Antiquities of Tajikistan

منبع:کتاب دیارتاجیکان/گردآورنده:ج عابد خراسانی