درست در مرکز شهر کولاب و در نزدیکی موزه مطالعات منطقه‌ای[2] آرامگاهی قرار دارد که توسط درختان چنار صد ساله احاطه شده و متعلق به شاعر، فیلسوف و متفکّر قرن 14 ميلادي، میر سیّدعلی همدانی است. میر سیّدعلی همدانی که در برخی منطقه‌ها با نام‌های شاه همدان و امیر‌کبیر نیز شناخته می‌شود، در تاجیکستان عهد شوروی چهره‌ای شناخته شده نبود. تولّد میر سیّدعلی در دوازدهم رجب سال 714ق اتفاق افتاده است و به حساب ابجد كلمه "رحمه الله" تاریخ ولادت اوست؛ چنانكه "بسم الله الرحمن الرحیم" تاریخ وفات او (786ق) می‌باشد و برحسب نقل این كلمه مباركه را در موقع وفات بر لب داشته است.[3]
تنها مردمی که در حوالی آرامگاه این صوفی طریقت کبراوی در جنوب تاجیکستان زندگی می‌کردند از زندگی و کارهای او داستان‌هایی می‌گفتند و به زیارت مزارش می‌رفتند. پس از فروپاشی شوروی بود که نام میر سیّدعلی همدانی سر زبان‌ها افتاد و درباره‌اش مطالب فراوانی منتشر شد و حتّي اسکناس ده سامانی تاجیکستان با تصویری خیالی از او منقّش شد. سیّدعلیهمدانی در اوایل سده چهاردهم میلادی در شهر همدان ایران به دنیا آمد. قرآن را فرا گرفت و به طریقت کبراوی پیوست و پس از چندی رهبر این طریقت شد. او تحت پیگرد تیمور لنگ، سمرقند را با حدود هفتصد مریدش به قصد کشمیر ترک کرد.
لقب "شاه همدان" به او در کشمیر داده شد و تاکنون در کشمیر از او با همین نام یاد می‌كنند. "خانقاه مولا" یا زیارتگاه "شاه همدان" در کنار رود جهلم کشمیر همچنان از دیدنی‌های عمده آن سرزمین است و مخلصان زیاد سیّدعلی همدانی همه روزه در آن حضور دارند.
گذشتگان بیشتر این زائران توسط میر سیّدعلی همدانی و مرشدان او به مذهب اسلام هدایت شده‌اند. پیشینیان بسیاری از مردم منطقه ختلان تاجیکستان نیز که مقبره سیّدعلی همدانی همان جا واقع است به دعوت او به طریقت کبراوی جذب شده بودند. سیّدعلی همدانی در شهر کنر افغانستان کنونی درگذشت و بنا به وصیّت او پیکرش در منطقه ختلان به خاک سپرده شد که اکنون شهر کولاب تاجیکستان در آن است.
امروزه گسترش بسیاری از هنرهای قرون وسطایی در منطقه کشمیر را با نام سیّدعلی همدانی پیوند می‌دهند؛ هنرهایی مانند: شالبافی، بافندگی، سفالگری و خوشنویسی از بازمانده‌های میراث "شاه همدان" و هفتصد همراه هنرمند او به شمار می‌آید.
مقبره ميرسيّد علی همدانی در شهر كولاب
علاّمه اقبال‌لاهوری، شاعر پارسی‌گوی شبه قارّه در جاویدنامه خود قطعه‌ای دارد زیر عنوان "زیارت امیر‌کبیر حضرت سیّدعلی همدانی و ملاّ‌طاهر غنی‌کشمیری" که در آن نام سیّدعلی همدانی را به عنوان کسی که از کشمیر هند "ایرانی صغیر" ساخت جاودانه کرده است:
سیّد السّادات، سالار عجم
دست او معمار تقدیر امم
تا غزالی درس ﷲ هو گرفت
ذکر و فکر از دودمان او گرفت
مرشد آن کشور مینو نظیر
میر و درویش و سلاطین را مشیر
خطه را آن شاه دریا آستین
داد علم و صنعت و تهذیب و دین
آفرید آن مرد، ایران صغیر
با همر‌های غریب و دلپذیر
یک نگاه او گشاید صد گره
خیز و تیرش را به دل راهی بده
مسلماً غالب مسلمانان در حمد و ستایش میر سیّدعلی همدانی داد سخن می‌دهند در حالی که هندوهای کشمیر با انتشار نوشته‌هایی درباره این شخصیّت مذهبی و تاریخی او را به هندو ستیزی متّهم مي‌كنند و به عنوان دلیل نکاتی را از رساله "ذخیره الملوک" که کتابی است اندر آداب دولت‌داری، نمونه می‌آورند.
در این کتاب از جمله به شاهان مسلمان اندرز شده است، که بازسازی نیایش‌گاههای"بت پرستان" را روا نبینند و از نامسلمانان خواسته شده که به محض ورود مسلمانان به ساختمانی آن ساختمان را ترک کنند و لباسی متفاوت از پوشش مسلمان‌ها به تن داشته باشند، و سلاحی در اختیارشان نباشد و گوشت خوک نخورند، و بر سر مردگان‌شان با صدای بلند شیون نکنند و غیره
امّا در تاجیکستان که میزبان تربت سیّدعلیهمدانی است، از این رساله و شایست و ناشایست‌های آن صحبتی نیست. مردم این کشور بیشتر از میرسیّدعلی همدانی با نام "حضرت امیرجان" یاد مي‌كنند و به طور روز افزون برای نذر و نیاز به آرامگاه او می‌روند و برخی در کنار مزار سیّدعلیهمدانی، دام قربانی مي‌كنند تا حاجتشان برآورده شود.
مقبره ماه خراسان، دختر ميرسيّدعلي همداني
درباره این شیخ صوفی در تاجیکستان روایات فراوان است. پژوهش‌گران هم بیش‌از‌پیش به تحقیق و تصحیح این روایت‌ها می‌پردازند. حاتم عصا‌زاده یک پژوهش‌گر تاجیک می‌گوید: "سال ۱۳۷۴میلادی یک سال پس از ورود میر سیّدعلی همدانی به شهر کولاب پسرش سیّد‌محمّد به دنیا آمد. وی دخترش "ماه خراسان" را در همین منطقه به یک جوان محلّی که خواجه ابو‌اسحاق بود به زنی داد. عدّه زيادی خانواده ميرسيّدعلی همدانی را نيز به مانند خود او جزو دوستداران بزرگ حضرت علی(ع) و مبلّغين شيعه می‌دانند.
در اين كه مير سيّدعلی همدانی شيعه بوده و به اهل‌بيت و خصوصاً حضرت علی(ع) ارادت بسياری داشته است جای هيچ شكّ و ترديد نيست. شايد شيوه نگارش كتاب ذخيره‌الملوك كه به درخواست پادشاهان سنّی مذهب كشمير نوشته شده باعث شده است كه كسانی همچون كامل مصطفی الشبلی اظهار كنند كه وی سنّی مذهب بوده است.[4] این در حالی است كه در مجموعه آثار و احوال میر سیّدعلی مستندات محكمی دال بر تشیّع وی وجود دارد؛ از جمله رساله‌ای 53 صفحه‌ای بنام "المودة فی‌القربی" از وی در سال 1301ق در بمبئی به چاپ رسیده است كه حاوی احادیث نبوی در فضایل پیغمبر است و مطابق با عدد چهارده معصوم(ع) مشتمل بر چهارده باب است.[5]
 |  |
 |  |
شاهد دیگر كتاب رساله السبعین فی فضایل امیرالمومنین اوست كه درآن مقامات و فضایل حضرت علی(ع) در قالب روایات متعدد جمع‌آوری شده است به گونه‌ای كه تردیدی در تشیّع نویسنده آن باقی نمی‌گذارد. قاضی نورالله شوشتری در مجالس المومنین معتقد است: "اگرچه جامی به لحاظ مذهب مخالف سیّد بوده است امّا عظمت شأن و اشتهار او و استناد جمیع متأخّرین صوفیه از اهل خراسان و عراق و غیر هم به آن حضرت باعث شده است تا جامی نتواند او را از قلم بیندازد و لذا مختصری در احوال میر سیّدعلی نگاشته است.[6] علاّمه سیّد محسن امین نیز میر سیّدعلی همدانی را جزو اعیان شیعه می‌داند و از او با عنوان "العراف المعروف" نام می‌برد و نسبتش را برمی‌شمرد.[7] همچنین هانری كوربن، همدانی را مبلّغ تصوّف شیعی در كشمیر معرفی می‌كند.[8]
نكته‌ی دیگر اینكه: جعفر بدخشی شاگرد و مرید سیّد علی‌همدانی در ابتدای كتاب خود خلاصة المناقب كه در آن خلاصه‌ای از مناقب استاد خود را ذكر كرده است پس از حمد و ثنای الهی شانزده حدیث در عظمت شأن و مقام حضرت علی(ع) و فرزندان آن امام ذكر می‌كند و اشعاری از خواجوی كرمانی، عطّار و سعدی را به دنبال آن می‌آورد و در ادامه نیز به مباحث عرفانی رابطه‌ی پیامبر(ص) و امام علی(ع) اشاره می‌كند.
به هر حال چنین شاگردی با این اعتقادات شیعی نمی‌تواند مرید فردی سنّی مذهب باشد و او را با القابی همچون شمس سمای قدسی، نور فضای قدسی، مختار خیار حضرت الرحمن، قره‌عین محمّدالرسول، شهر فواد‌‌المرتضی و البتول، المطلع علی حقایق الاحادیث و التفاسیر، المرشد للطالبین فی الطریق السبحانی و... یاد كند. مسئله دیگری كه می‌توان به آن استناد كرد اشعاری است كه منتسب به همدانی است و در آن تمایلات شیعی به وضوح دیده می‌شود:
گر حبّ علی و آل بتول‌ات نبود
امیّد شفاعت از رسول‌ات نبود
گر طاعت حق جمله بجا آری تو
بی مهر علی هیچ قبول‌ات نبود
و یا این دوبیتی:
پرسید عزیزی كه علی اهل كجایی
گفتم به ولایات علی كز همدانم
نی زان همدانم كه ندانند علی را
من زان همدانم كه علی را همه دانم
تصوير مير سيّدعلی همدانی بر روي اسكناس 10سامانی
معروف‌ترین اثر میرسیّدعلی همدانی در تاجیکستان بیت‌های زیر است که بر روی اسکناس ده سامانی این کشور چاپ شده است:
هر که ما را یاد کرد ایزد مر او را یار باد.
هر که ما را خوار کرد از عمر برخوردار باد.
هر که اند راه ما خاری فکند از دشمنی
هر گلی از باغ وصلش بشکفد بی خار باد.
در دو عالم نیست ما را با کسی گرد و غبار
هر که ما را رنجه دارد، راحتش بسیار باد.
همچنین پسرش محمّد، خواهرها، بستگان، و همین طور نگهبان سابق آرامگاه و مسجد شیخ‌شاهی‌طالقانی از شهر طالقان افغانستان نیز در این مکان به خاک سپرده شده‌اند.
آرامگاه از آجرهای پخته ساخته شده و دارای ساختاری گنبدی شکل با طرّاحی غیرمتقارن است. ورودی اصلی در ضلع جنوب‌غربی واقع است. اتاق مرکزی با ورودی ایوان و گنبد دوتایی در قسمت شمال‌شرقی هسته‌ی ساختمان و قدیمی‌ترین بخش آن است که به اواخر قرن4 باز می‌گردد. مدّتی بعد مسجد و زیارتگاهی به ساختمان موجود اضافه گردید. این آرامگاه در دهه 1970م تعمیر شد. متخصّصینی که در کارهای تعمیراتی مشارکت داشتند نگران این بودند که کار مرمّت آنان نتواند این آرامگاه را به همان طریقی حفظ کند که در طول 5 قرن معماران محلّی از تکنیک‌های خود برای ساخت و تزئین آن استفاده کرده‌اند.
 |  |
در سال‌هاي گذشته با همّت آستان‌قدس‌رضوي تعميراتي اساسي بر روي ساختمان مزار صورت گرفته و ورودي آن با كاشي‌كاري‌هاي سنتّي ايران تزئين و مزيّين شده است. در کنار آرامگاه سنگ نوشته‌ایی بر روی سنگ مرمر موجود است که با الگویی زینتی و هندسی تزئین شده و به شکل بلور بیضی مانندی به طول 176 و عرض 35 تا 38 و ارتفاع 51 سانتی‌متر و وزنی معادل یک‌تن است. طبق افسانه‌ها این سنگ از هند توسط فیل‌ها به کولاب آورده شده است. چند خط زبان فارسی در قسمت شرقی این سنگ قبر موجود می‌باشد و بیشتر این سنگ به زبان عربي نوشته شده است.
سنگ قبر قديمی كه در محوّطه مقبره مير سيّدعلی همدانی
سنگ نوشته‌های موجود در سمت غربی آن حاوی شجره‌نامه‌ی شخصی است که این سنگ به او وقف شده و از دیدگاه تاریخی حائز اهمیّت است. وی پسر‌حاکم ختلان، امیر‌محمّد‌بن‌شیخ‌عبدالله بود. این آرامگاه اکنون مکانی زیارتی برای افراد محلّی و بازدیدکنندگانی از سایر مناطق این کشور است. در محلّ محوطه آرامگاه موزه ميرسيّدعلي‌همداني وجود دارد. موزه بيشتر به طول دوران زندگي حضرت اميرجان و سفرهاي او به كشمير و پاكستان مرتبط مي‌شود و نمونه‌هايي از كتاب‌هاي خطّي و عكس‌هاي مرتبط با ميرسيّدعلي همداني نگهداري مي‌شود. مسئول مقبره ميرسيّدعلي با روي باز از شما استقبال و توضيحات كامل را براي شما خواهد داد. هم اکنون در شعبه آثار خطّی پژوهشگاه خاورشناسی فرهنگستان علوم تاجیکستان بیش از ۵۶ عنوان رساله‌ي علی‌همدانی محفوظ است و همچنین چند کتاب او در کتابخانه فردوسی موجود است.
 |  |
نام بعضي از آثار او بدين شرح مي‌باشد:
ذخيرة‌الملوك، مشارب‌الاذواق، الصطلاحات‌الصوفيه، مرآة‌التابئنين، مكتوبات‌اميريه، كتاب‌السبعين، رساله‌فتحيّه، رساله مشكل‌حل، واردات، مناجات، مودة القربي اربعين، اوراد فتحيّه، روضت الفردوس، علم القافيه، رساله فتوتيه، منازل السائرين، رساله درويشيه، مكارم اخلاق، ذكريه، ده قاعده، رساله نوريه، شرح قصيده فارضيه، رساله السبعین فی فضایل امیرالمومنین.
[2].Museum Lof Regional Studies
[3]. حكمت، 1330، ش8، 338
[4] شبلی، 1374، ص312
[5] به نقل از: حكمت، پیشین،ص339
[6]. شوشتری، 1377، ص138
[7]. امین، 1403ق، ج8، ص310
[8]. كوربن، 1373، ص426
منبع: کتاب دیارتاجیکان/ گردآورنده: جواد عابد خراسانی
دیدگاه خود را بنویسید