موزه تاریخی شهر خجند چندين‌ سال پیش گشایش یافت. اين موزه هم‌ اکنون به مهم‌ترین مکان دیدنی شهر تبدیل شده‌ و بازدید از آن جزء برنامه‌های حتمی ميهمانان دوّمین شهر بزرگ تاجیکستان است. نمای ساختمان آن که به استحکامات عظیم باستانی می‌ماند، یادآور دژ بزرگی است که زمانی در کرانۀ رود سیر(سیحون) خودنمایی می‌کرد و گویا در سدۀ چهارم پیش از میلاد دیدبان‌گاه لشکر اسکندر مقدونی بوده است. بازمانده‌های آن دژ کهن را می‌توان درست در کنار همین ساختمان جدید امروزي به نظاره نشست. در واقع بنای جديد موزه تاریخی خجند در گوشۀ راست همان دژ باستانی بنا شده ‌است.

البته محتوای موزه هم انگیزۀ مهمی برای بازدید از آن است. در دو تالار كوچك و سه تالار بزرگ موزه می‌توان قسمت‌هايی از پنج‌هزار سال تاریخ مردم این سرزمین را مرور کرد. آثار متعلّق به عصر حجر و برنز گرفته تا یافته‌هایی از تمدن سَرَزم، نخستین شهر آسیای میانه در هزارۀ سوم پیش از میلاد و هخامنشیان و یونانی‌ها و اشکانیان و کوشانیان و ساسانیان و صفّاریان و سامانیان و روزگار متأخّرتر بیانگر سرنوشتی‌اند که بر این خطّه گذشته‌است.
بازآفرینی صحنه‌هایی از تخت جمشید و مجسمۀ داریوش بزرگ توسط هنرمندان معاصر تاجیک تصویر کامل‌تری از تاریخ منطقه را به دست می‌دهد. دخمه‌ها و پاره‌هایی از یک تابوت چوبی بازمانده از سدۀ یک پیش میلاد، از دین‌ و آیین‌های گوناگونی حکایت می‌کنند که در دوره‌های مختلف در منطقه رایج بوده‌ است.

جنگ‌افزارها و کلاه‌خودی از دوران حملۀ مغول به خجند در سدۀ ۱۳ میلادی همراه با تندیس بزرگی از تیمورملک دلاوری که علیه مغول‌ها جنگید، بخشی مهم از تاریخ شهر و منطقه را بازگو می‌کنند و دست‌خط‌های نادر و ارزشمند شاهنامۀ فردوسی و منطق‌الطّیر عطّار به موزه بُعد معنوی می‌دهند. خُم‌های گِلی بزرگ از سده‌های هفتم و هشتم میلادی، شمعدان گلی عهد سامانیان، سکّه‌های کوشانی و سامانی، آفتابۀ آراسته با نقش‌ و‌ نگار و قلمدان خاتم‌کاری‌ شده از دوره‌های قديمی‌تر از جملۀ اشیای دیگر آثارخانۀ تاریخی شهر خجند است.

موزۀ خجند امسال هشتاد ساله می‌شود امّا این موزه تا سال ۲۰۰۶ در جوار یک مسجد محلّی بود که کمتر مورد توجّه عابران واقع می‌شد. با انتقال ده‌هزار شیء تاریخی نادر به ساختمان دژگونۀ جدید این آثار تاریخی بیش‌ از ‌پیش جلب توجّه می‌کند. ساختمان موزه هنوز تکمیل نشده‌ و تنها دو هزار عدد از اشیاء تاریخی در تالارهای آن قرار گرفته‌اند و با تکمیل ساختمان مابقی آثار هم از انبارها به پشت شیشه‌ها و ردیف‌های موزه منتقل خواهند شد. 


منبع: کتاب دیار تاجیکان / گردآورنده: جواد عابد خراسانی