مجتمع معماری تاريخی حضرت شاه در بخش قديمی شهر استروشن واقع شده كه متشكل از 3 ساختار مذهبی است. آرامگاه حضرت شاه، آرامگاه خدايار ولعمی و مسجد حضرت شاه و(همچنين مسجد نمازگاه) كه به شكل نيم دايره‌ای اطراف يك چشمه آب چيده شده‌اند. حضرت شاه نام روحانی است كه در آنجا تدفين شده. طبق افسانه‌های شفاهی وی برادر كاظم بن عباس است كه به طور فرضی در قرن يازدهم در مجتمع شاه زند سمرقند تدفين شده و عموزاده‌ی حضرت محمّد(ص) می‌باشد. در قديم قبرستان، مدرسه، گورخانه و نگارخانه در مجاورت آرامگاه وجود داشت. طبق اسناد ضبط شده دوازده قاری قرآن در شش حجره در آرامگاه زندگی می‌كردند و برای روح متوفّی كه در قبرستان همجوار دفن می‌شود طلب مغفرت كنند.
در مقابل آرامگاه چشمه‌آبی وجود دارد كه آب آن مقدّس و شفا دهنده است. بر طبق افسانه‌ها اين چشمه زمانی تشكيل شد كه امام علی(ع) عصای خود را در كوه درياچه اويكول(در محدوده تركمنستان امروزی) قرار دادند و چشمه‌ای نزديك پای حضرت شاه در قبر وی در اوراتپّه ظاهر شد.
قبلاً يك بازار در مجاورت مجتمع وجود داشته است كه در طول تعطيلات مذهبی عيد قربان و عيد فطر تعداد زيادی از مردم شهر و ساكنان روستاهای اطراف به منظور شركت در نماز در آنجا جمع می‌شدند و به اين دليل اسم مسجد و ميدان شهر نمازگاه ناميده شد. پس از اتمام عبادات مذهبی در نزديكی آرمگاه و مسجد جشنواره تجارت، غذاهای محلّی، چايخانه‌ها، كشتی، مسابقه اسب سواری، اجرای اكروبات و... شروع می‌شد.
مسجد جامع حضرت شاه در شهر استروشن (قرن‌های 18 و 19)
طبق گفته‌ی محققان، تاريخچه مجتمع مذهبی حضرت شاه به اين ترتيب است: پس از پذيرش اسلام مرقد يك شخصيّت مهمّ مذهبی در نزديكی چشمه ظاهر شد. پس از آن آرامگاه ساده‌ای بر روی قبرش ساخته شد. يك آرامگاه و يك اتاقی كه بعدها دو اتاق شد و يك كريدور ال شكل به آن اضافه شد. در قرن هفدهم و هجدهم نيز بالكنی با ستون‌های چوبی به آن اضافه شد. آرامگاه‌ها، گنبدهای تدفين و ساختمان‌های روی قبرها، گروه جالبی از آثار تاريخی آسيای مركزی است. جايی كه بيشتر مسلمانان زندگی می‌كنند. محققان فكر می‌كنند كه ساختمان آرامگاه با جشن‌ها و تشريفات مذهبی مردم قديم ارتباط دارد؛ چرا كه حتّی پس از پذيرفتن اسلام اين گونه مراسمات و آيين‌ها بين آنها حفظ شده و در طول ادوار گذشته معابد و حرم‌های مطهّر بسياری ساختند.
در اين خصوص در سال 1940 در يك عمليات خاك‌برداری در نزديكی يك قبر، كشف جديدی اتّفاق افتاد. قبر چندين زن پيدا شد كه يكی از اجساد موميايی شده بود. قسمت‌های داخلی جسد را خارج كرده بودند و حفره‌های لگنی و شكمی را با داروهای ضدعفونی كننده مقاوم در برابر اثر مواد شيميايی پركرده بودند. موميايی آنقدر خوب بود كه جسد و كفنی كه با آن پوشانده بودند، عليرغم شرايط ضعيف نگهداری متلاشی نشده بود.
اين جسد موميايی شده كشف علمی بزرگی را در روش كالبد شكافی و وسايل و شيوه‌های موميايی كردن نشان ميدهد. كشف آن از سطح دانش شيمی و بهداشت آسيای مركزی قرون وسطی بسيار سخن می‌گويد. ساختمان‌های مجتمع حضرت شاه هر كدام در زمان‌های متفاوت و با كاربرد متفاوت به وجود آمده‌اند. تلاش برای بررسی تاريخ دقيق ساخت و ساز بسيار مشكل است. بعضی از متخصّصان عقيده دارند كه ساختمان‌های ابتدايی در قرون دهم و يازدهم ساخته شده‌اند.مباحثات عمده اين ديدگاه پيرامون موقعيّت اين اثر تاريخی نزديك يك چشمه و بعضی مشابهات ديگر در طراحی ساختمان به سبك شاه‌زند سمرقند، ويژگی‌های معماری خاص اين طرح، تركيب ديوارهای نازك و ضخيم و وجود نگارگری‌های دو طرف ساختمان است. بعضی محقّقان ديگر ساخت اين اثر تاريخی را از قرن هجدهم می‌دانند. امروزه آرامگاه حضرت شاه يك ساختمان آجری دوگنبدی است كه در قسمت شرقی آن يك آلاچيق دارد. آرامگاه خدايار ولعمی يك سرداب ساده تقاطع شكل است. اين ساختمان بدون هيچ تزئين و جزئيات معماریو نما و بسيار ساده ساخته شده است.
 |  |
مسجد جامع نمازگاه حضرت شاه ساختمانی چند ستونی براي انجام مراسم‌ها و عبادات است. تمام قسمت‌های چوبی سقف و تيرهای چوبی با نقاشی‌های باشكوه و رنگ‌های سبز، آبی و قرمز پوشيده شده است. سقف بر روی 28 ستون كه خيلی ماهرانه با حكاكی‌های چوبی تزئين شده‌اند قرار گرفته است. جمعيّت محلی در حال حاضر فعالانه از مجتمع استفاده می‌كنند.
منبع: کتاب دیار تاجیکان / گردآورنده: جواد عابد خراسانی
دیدگاه خود را بنویسید