درّه یغناب تقریبا از 150 كیلومتری شمال پایتخت تاجیكستان (شهر دوشنبه) شروع میشود. درّه كمی قبل از گذرگاه انزاب شروع شده و حدود 60 كیلومتر طول دارد. درّه توسط رودخانههای كومبیل[3] و برزنگا[4] شكل گرفته كه از یخچالهای طبیعی تقاطع كوهستانی تاكالی[5] سرچشمه میگیرد. انشعابات رودخانههای یغناب به رودخانه زرافشان جاری میشود و محدودهی زرافشان را از محدوده حصار جدا میكند. قسمت بالایی درّه به دلیل چمنزارهای باشكوه به دامنه كوههای آلپ مشهور میباشد. منطقه جمعیت دائمی ندارد. تنها در تابستان چوپانها، گاوهایشان را برای چرا به اینجا میآورند.
مجتمع حضرتبابا در قسمت شمال شرقی دهكده چهاركوه كنونی واقع شده و شامل ساختمانهای مذهبی متعدّدی است كه در امتداد يكديگر و روبروی آرامگاه يك روحانی قرار گرفته است. جمعيّت محلّی روحانی را هستی پادشاه يا هستی امير يا امير حمزه صاحبقران مینامند.(صاحبقران به معنی استاد و منظومهی ستاره خوش يمن میباشد.)
مجتمع معماری تاريخی حضرت شاه در بخش قديمی شهر استروشن واقع شده كه متشكل از 3 ساختار مذهبی است. آرامگاه حضرت شاه، آرامگاه خدايار ولعمی و مسجد حضرت شاه و(همچنين مسجد نمازگاه) كه به شكل نيم دايرهای اطراف يك چشمه آب چيده شدهاند. حضرت شاه نام روحانی است كه در آنجا تدفين شده. طبق افسانههای شفاهی وی برادر كاظم بن عباس است كه به طور فرضی در قرن يازدهم در مجتمع شاه زند سمرقند تدفين شده و عموزادهی حضرت محمّد(ص) میباشد. در قديم قبرستان، مدرسه، گورخانه و نگارخانه در مجاورت آرامگاه وجود داشت. طبق اسناد ضبط شده دوازده قاری قرآن در شش حجره در آرامگاه زندگی میكردند و برای روح متوفّی كه در قبرستان همجوار دفن میشود طلب مغفرت كنند.
استرفشن يا استروشن (اوراتپّه سابق) شهری موزهای و مركز هنرهای دستی و تجارت باستان است. استروشن يكی از قديمیترين شهرهای آسيای مركزی است كه در سال 2002 دو هزار و پانصدمين سال خود را جشن گرفت. اين شهر در 73 كيلومتری خجند واقع شده است. پارسيان آن را كوراكده و سغديان آن را كوروشكده مینامند. پژوهشگران معاصر آن را با سيروپول باستانی شناختهاند. در قرن ششم قبل ميلاد مسيح شهر با 3 رديف ديوار قلعهدار شده و با قلعهای به طول 6000 متر احاطه شده كه بدليل بازگانی پرمنفعت و صنعتگری ماهرانه آن بسيار مشهور بود.
موزه تاریخی شهر خجند چندين سال پیش گشایش یافت. اين موزه هم اکنون به مهمترین مکان دیدنی شهر تبدیل شده و بازدید از آن جزء برنامههای حتمی ميهمانان دوّمین شهر بزرگ تاجیکستان است. نمای ساختمان آن که به استحکامات عظیم باستانی میماند، یادآور دژ بزرگی است که زمانی در کرانۀ رود سیر(سیحون) خودنمایی میکرد و گویا در سدۀ چهارم پیش از میلاد دیدبانگاه لشکر اسکندر مقدونی بوده است. بازماندههای آن دژ کهن را میتوان درست در کنار همین ساختمان جدید امروزي به نظاره نشست. در واقع بنای جديد موزه تاریخی خجند در گوشۀ راست همان دژ باستانی بنا شده است.
مجتمع ساختمانی مذهبی بزرگی به نام مقبره شيخ مصلحالدّين در مركز تاريخی شهر خجند واقع شده و به نام مصلحالدّين خجندی كه شاعر و حاكم شهر بوده و در قرن دوازدهم میزيسته نامگذاری شده است. زندگینامه وی به نام مناقب[1] حفظ و نگهداری شده است. بر طبق افسانه قومی شيخ مصلحالدّين فرد شگفتانگيز و مقدّسی بوده است. بعد از مرگش وی ابتدا در روستای اونجی به خاك سپرده شد كه در حومه خجند قرار دارد. مدّتی بعد پيروانش خاكستر شيخ را به مكانی كه هم اكنون مقبره اوست منتقل كردند و آرامگاه بزرگی بر روی قبرش ساختند.
خجند دوّمين شهر بزرگ تاجيكستان میباشد، كه در شمال كشور واقع شده است، يكی از قديمیترين شهرهای تاجيكستان كه حدود 2300 سال قبل در طول دوران الكساندر بزرگ تأسيس شد. طبق گفته تاريخ نويسان يونانی در سال 329 قبل از ميلاد مسيح، الكساندر بزرگ قلعهای بر روی رودخانه تانايس يا ياكسارت (سيحون امروزی) بنا كرد، و با آن مرز طبيعی امپراطوری خود را مشخّص كرد. وی آن را به نام خود ناميد و آن را با جنگجويان يونانی و جمعيّت محلّی سكنی داد. البته اين قلعه در ابتدا يك شهر نبود. هر چند، بعدها به دليل موقعيت جغرافيايی و استراتژيكی آن جمعيّت آن زياد شده و تبديل به شهری بزرگ شد. در تاريخ اين شهر به نام الكساندر يا اسخاتا شناخته میشود.
در كنار رود زرافشان، در قسمت پايان دهِ ويشب، واقع در ولايت سغد تاجيكستان مزار مباركي وجود دارد كه مردم آن را منسوب به عارف نامآور و آفتاب عالم عرفان شمسالدّين تبريزي ميدانند. اين روستا حدوداً 200 كيلومتر تا شهر دوشنبه پايتخت تاجيكستان و 250 كيلومتر تا شهر سمرقند فاصله دارد. مردم روستاي ويشب و روستاهاي اطراف تمامي مراسم و سنّتهاي مذهبي خود را در اين مزار انجام ميدهند. علاوه بر اين از شهرهاي بزرگي همچون سمرقند و بخارا، پنجكنت، استروشن، خجند و مناطق ديگر مردمان زيادي به زيارت اين سلطان عارفان ميرسند و اعتقاد و اخلاص بيپاياني نسبت به ايشان دارند. مردم اين مزار را با نام مزار مولانا محمّد شمسالدّين محمّدابن عليابن ملك داد سبزپوش تبريزي ميشناسند.
نزديك شهر خاروغ در 2320 متری از سطح دریا و بالای رودخانه، محلّ اتّصال دو رودخانه غُند و شاهدارا، مرتفعترین نقطه سبز دنیا، باغهای کشاورزی پامیر قرار دارد. اين باغ در بين باغهای کشاورزی کشورهای مشترکالمنافع از همه مرتفعتر میباشد. باغها در سال 1940م در یک منطقه کوهستانی سخت تأسيس شدند. آب و هوا خشک و به شدّت اقلیمی است. نوسانات بارندگی بین 200 تا 300 میلیمتر و به شرایط جوّی و ارتفاع بستگی دارد. درجه دمای متوسط سالیانه در اینجا 8.7 درجهی سانتیگراد است.
در پایان نخستین هزارهی قبلا از میلاد مسیح ساخت قلعههای محکم به منظور جلوگيری از تهدید حملات نظامی همسایگان آغاز شد. نخستین قلعه در تاجيكستان يمچون بود. روستايی به همين نام نيز در نزديكی قلعه وجود دارد. عدّهای قلعه يمچون را كافر قلعه نيز مینامند. قلعه يمچون در قرن 3 قبل از میلاد در کنارهی سمت راست رودخانهی پنج روی تپّه ماهورهای رشته کوه وَخَن[2] ساخته شده است. قلعه روی یک پرتگاه قرار دارد و دائماً با ریزابههای رودخانههای پنج، شسته میشود. مسيرهای زير قلعه بسيار شيب بوده و در تمام طول سال دست نیافتنی هستند. آنها در طراحی قلعه مورد استفاده قرار گرفتهاند.