كوهستان ‌فان مقصد توريستی مشهوی است كه در شمال غربی تاجيكستان واقع شده  است. منطقه كوهستانی فان برای ديدار بسيار مناسب است. يك جاده‌ی آسفالت  دوشنبه را به بزرگترين درياچه‌ی منطقه يعنی درياچه اسكندركول می‌رساند.  جاده‌ای ديگر از سمت شهر خجند و شهر استروشن و گردنه 3376 متری شهرستان و  جاده‌ای ديگر از شهر پنجكنت به درياچه زيبای اسكندركول می‌رسد. اكثر   جاده‌های مناطق كوهستاني‌ فان بدون آسفالت و شوسه می‌باشد. در عين حال مسيرهای اصلی آسفالته می‌باشد.منطقه برای سازمان‌دهی تورهای پياده‌روی يك روزه و چند روزه ايده‌ال است. توريست‌ها وقتی از طريق صخره‌ها يا يخچال‌های طبيعی منطقه از يك درّه به درّه ديگر يا از يك درياچه زيبا به يك درياچه زيباتر می‎‌رسند به خوبی می‌توانند محيط خارق‌العادّه‌ای را كه در آن سفر می‌كنند تشخيص دهند.در بين زيباترين و جالب‌ترين قلّه‌ها (از نقطه نظر كوهستانی) قلّه‌های چپ‌درّه(5050 متر)، بادخانه(5138 متر)، زَماك(5070 متر)، ماريا(4970 متر)، ميرعلي(5120 متر) و زيندان(4800 متر) مشهورتر به نظر می‌رسند. بلندترين قلّه ارتفاعات ‌فان، قلّه جيم‌تارگا(5487 متر) می‌باشد. در كنار قلّه‌های مرتفع و درّ‌ه‌های تنگ با جويبارهای پرآب و زيبا كه نمونه بارزی از كوهستان‌ فان می‌باشد حدود 30 درياچه شفاف بارنگ‌های متنوّع وجود دارد.

منطقه كوه‌های فان

در جنوب محدوده‌ی اصلی كوه‌های ‌فان درياچه اسكندركول با 2.5 كيلومتر طول و 1 كيلومتر عرض و حدود 27 متر عمق و 2255 متر ارتفاع از سطح دريا وجود دارد كه در سواحل آن هتلی با همين نام واقع شده است. ظاهراً اين درياچه چندين هزار سال پيش در نتيجه يك زمين لرزه به وجود آمده است. آب درياچه به رنگ سبزآبی، كمی گل‌ آلود و بسيار سرد است. از طرف شمال رود سريما و از طرف غرب رود ساريتگ با بيشترين حجم آب و از طرف جنوب، رودخانه هزار ميچ به درياچه جاری می‌شود. تنها رود اسكندر دريا به اين درياچه جاری نمی‌شود. همچنين آبشاری دارد كه از جاده ديده نمی‌شود و بايد به آن نزديك شد و از زيبايی‌های جذّاب آن لذّت برد. به دليل غلظت موارد معدنی آن تقريبا هيچ نوع ماهی در آن وجود ندارد. تنها ماهی تيان كه شبيه به گربه‌ماهی است در چنين آبی دوام می‌آورد.

نمايی از قلّه چپ‌درّه (5050 متر) و بادخانه (5138 متر)

در مجاورت درياچه كوه چلباي(3358 متر) وجود دارد كه همچنين به نام دوژدمرنايا به معني باران‌ سنج نيز شناخته می‌شود. از زمانی كه برای اندازه‌گيری ميزان بارش در نزديكی قلّه كوه تأسيساتی نصب شد اين كوه به اين نام ناميده شد. جاده‌های خوب، مسطح و پوشيده از چمن به نوك كوه منتهی می‌شوند. منظره وسيعی از درياچه اسكندركول و حومه‌ی آن از آنجا ديده می‌شود. زندگی گياهی اسكندركول به طور ويژه‌ای فراوان نيست ولی به طور استثنايی گوناگون می‌باشد. جنگل، جلگه، مرغزار، گياهان‌ كوهی مرتفع از درخت زردآلو گرفته تا خزّه و گلسنگ در اين كوهستان يافت می‌شود. در نزديكی درياچه بعضی مواقع میتوان خرگوش، گرگ، روباه، موش‌ كوهی قرمز، خرس‌ قهوه‌ای و مشكی، بز‌ كوهی و هم رده‌های آن، پلنگ، گربه‌وحشی و ديگر حيوانات را ديد. همچنين پرندگانی از قبيل بوقلمون كوهی (خروس سفيد)، كبك سنگی، عنقا، و بلدرچين نيز در‌ اينجا ديده می‌شود.

درياچه‌های كوه‌های فان

افسانه‌های زيادی در رابطه با اسكندركول وجود دارد. بر اساس يكی از افسانه‌ها اسكندر بزرگ در طی حمله‌های گسترده نظامی خود به ماوراءالنهر و هند به اين درياچه رسيده و در سواحل آن چادر زده است. پس از سفر سختی كه بر روی كوه‌ها داشت، اسبش با خوردن آب درياچه بيمار شد. اسكندر منتظر بهبودی اسبش نماند و به سفر خود ادامه داده و اسبش را با چند سرباز در ساحل درياچه رها كرده تا بهبود يابد. پس از مدت كوتاهی اسب بهبود يافت امّا روزی رفتار عجيبی از خود نشان داده و خود را به داخل درياچه می‌اندازد و در ته آن غرق می‌شود. اكنون در طول ماه كامل اسب جنگی سفيدی ديده می‌شود كه از درياچه بيرون می‌آيد و پس از آن كه تمام روز در مرغزارهای اطراف می‌چرد و بازی می‌كند، هنگام سپيده دم به عمق درياچه باز می‌گردد. 

درياچه اسكندركول

بر طبق افسانه‌های محلّی اسب اسكندر به عمق درياچه رفت تا مرگ رئيس خود را كه در راه بازگشت از هند بيمار شد و مرد پيش‌بينی كند. بر خلاف اسكندركول درياچه‌ی بالشای آلا در درّه‌ی ‌زندان به تازگی شكل گرفته است. در سال 1916م صخره‌ها از دامنه‌ی جنوبی رشته كوه اصلی ريزش كرد كه منجر به مسدود شدن درّه شد. سدّی از سنگ و خاك‌های كهنه‌يی كه توسط زمين لرزه‌ای عظيم درّه را مسدود كرده بود شكل گرفت. در زبان تاجيكی الا به معنی صداست. در كناره‌های چپ و راست درياچه صخره‌هايی با شيب‌های بسيار تند وجود دارد. جايی كه رودخانه لوی‌زندان راه خود را از روی صخره‌های شيب‌دار پيدا می‌كند. گُل‌های كمياب در نزديكی درياچه ديده می‌شود. 

درياچه بالشای آلا

در سمت چپ ساحل پوشش گياهی پايان می‌يابد و بيابان و دشت و صحرا آغاز می‌شود كه دنباله آن در صخره‌های قلّه‌ی مسكو (با ارتفاع 5183متر) می‌باشد. درياچه همچنين در نزديكی قلّه‌های 5000 متری ديگری مانند: ميرعلی، جيم‌تارگا، و انرژيا قرار دارد. درياچه كولی كلان(درياچه بزرگ) در ارتفاع 2800 متری واقع شده و دوّمين درياچه بزرگ آن منطقه پس از اسكندركول می‌باشد. درياچه در واقع از 2 بخش تشكيل شده است. ‌بالشای و كولیكلان و مالی كه اين دو درياچه توسط كانالی با هم در ارتباط هستند. 

 درياچه و ديواره كولی‌كلان

سواحل شمالی درياچه با رودهای كوچكی كه با شكاف‌های زيادی از هم جدا شده‌اند، به شكل كنگره‌دار می‌باشد. سواحل درياچه پوشيده از درخت می‌باشد. آب درياچه كولی‌كلان و مالی به كانال‌های زير‌زمينی رفته و در 600 متری زير رودخانه اورچ بيرون مي‌آيد. آب درياچه بالشای به طور قابل ملاحظه‌ای در شمال و جنوب دارای اختلاف درجه می‌باشد. در سمت شمالی آن به دليل گرم بودن آب، شناكردن امكان پذير می‌باشد. رنگ آب نيز در نزديكی سواحل تغيير می‌كند. ماهي مارينكا نيز در اين درياچه يافت می‌شود. ساحل غربی درياچه طول نسبتا خوبی دارد امّا در ساحل شرقی به دليل ريزش صخره‌ها عبور كردن سخت می‌شود. بر روی رودخانه بالشای معدن سنگ فلوريت متروكی وجود دارد كه در آن می‌توان سنگ جواهر پيدا كرد. 

درياچه‌هاي علاءالدّين گروهي از تفريح‌گاههاي بالارود در درّه پس‌رود مي‌باشند. تمامي درياچه‌ها بر روي پايه‌هاي سنگ‌هاي يخچالي پيشرفته و قديمي واقع شده‌اند. آب روشن و خالص از پايه‌اي به پايه‌ي ديگر مي‌ريزد و سطح آب درياچه ثابت مي‌ماند. در اين درياچه‌ها ماهي وجود ندارد. آب اين درياچه‌ها نيز بسيار بسيار سرد و شنا كردن تقريبا غير ممكن مي‌باشد. 

ديواره چپ‌درّه

نمايی از قلّه چپ‌درّه و بادخانه

میتوان در نزديكی درياچه علاءالدّين كه به طور حيرت‌انگيزی نيلگون است پيست اسكی راه‌اندازی نمود. در امتداد تمامی سواحل آن جنگل‌های سروكوهی وجود داشته و ديوار چپ‌درّه به طول دو كيلومتر با رنگ مايل به سرخش مشرف به آن می‌باشد.

درياچه علاءالدين

اگر از بالا به درياچه علاءالدّين نگاه كنيم درياچه را با تمام درجه‌های مختلف رنگ آبی می‌توان ديد. از آبی روشن گرفته كه در نزديك ساحل ديده می‌شود، تا آبی تيره در وسط درياچه با مرزهای واضحی كه درجه‌های مختلف رنگ را از هم جدا می‌كند. بالاتر از رودخانه چپ‌درّه منظره زيبايی از درّه با ديواره‌های سنگی باشكوه در دو طرف ديده می‌شود. ديوار چپ‌درّه نيز به شمال غربی می‌رسد و از اين رو در هنگام مغرب رنگ طلايی زيبايی از خود ساطع می‌كند.
اگر در طول درّه از درياچه بالا رويم در طی دو ساعت به درياچه‌های زيبای موتنی(كوچك) خواهيم رسيد. اين درياچه‌ها در ارتفاع 3490 متر و در شيب بين دو كوه واقع شده است كه در كناره غربی زاموك و كناره شرقی جيم‌تارگا قرار دارند. ديواره‌های عمودی و بزرگ بادخانه و زاموك يكی پس از ديگری در سمت چپ شما ظاهر می‌شوند.

درياچه موتنی

ديوار شمال‌شرقی چپ‌درّه از يك درّه‌ی جانبی كه بسيار پايين‌تر از دامنه اصلی واقع شده شروع می‌شود كه تقريبا 1500متر ارتفاع و به يك نيم‌دايره بزرگی ختم می‌شود و به طرف تمام مناطق كوهستان فان باز می‌شود. برای آن‌هايی كه با شجاعت و شهامت با جادّه‌های كوهستانی وحشتناك در طول قلّه‌ها و صخره‌ها و درّ‌ه‌های عميق مواجه می‌شوند، منظره خارق‌العاده‌ای است. درياچه موتنی اردوگاه اصلی خوبی است كه از طريق آن می‌توان به ديواره‌ها و صخره‌ها رسيد. هيچ گياهی در مناطق اطراف درياچه يافت نمی‌شود.
دو ساعت بالا رفتن از درياچه كولی‌كلان شما را به صخره‌های شمالی و بزرگ قلّه ماريا می‌رساند كه تركيب پيچيده‌ای از مسير‌های متعدد دارد. ارتفاع بعضی از صخره‌های به بيش از 1500 متر می‌رسد. قلّه علاءالدّين(با ارتفاع 4237 متر) كه در غرب درياچه‌های علاءالدّين قرار دارد، محلّ خوبی است كه از آن طريق بتوان منطقه را تماشا كرد و همچنين اوّلين قسمتی است كه در آن می‌توان از گذرگاه علاءالدّين(3730 متر) بالا رفت. كوهنوردان و توريست‌ها در اين مكان شب‌ها چادر می‌زنند تا به آب‌و‌هوا و ارتفاع آن عادت كنند و بتوانند دو سه ساعتی تا درياچه قدم بزنند.

درّه‌زندان، صخره‌های شمالی قلّه‌زندان(با ارتفاع 4800 متر) و مناطق اطراف آن را در برگرفته است. ديواره‌هايی با ارتفاع 1000 متر كه در نوك آنها يخ‌ها و برف‌های دائمی وجود دارد و صحنه‌هايی بسيار ترسناك و در عين حال زيبا را به وجود آورده است. از آن جا كه صخره‌ها هميشه مرطوب هستند بالا رفتن از آنها مشكل می‌باشد. آبی كه به طرف پايين جاری است خطوط سياهی بر روی صخره‌ها به جای گذاشته است.  
درياچه‌ی مرگوزار تفريح‌گاه‌های كوچكی است كه شامل: نژيگان، سويا، گوشار، نافين، خردك، مرگوزار و هزارچشمه می‌شود و در جنوب غربی انشعابات محدوده‌ی زرافشان واقع شده است. با ماشين 2 الی 3 ساعت از پنجكنت فاصله دارد. اختلاف ارتفاع بين درياچه‌های بالايی و پايينی 692 متر می‌باشد. تمامی درياچه‌ها غير از درياچه‌ی هزارچشمه از طريق ايجاد سد تشكيل شده‌اند.
درياچه مرگوزار بزرگترين درياچه‌ی "زيبايی‌های هفت‌گانه" 4.5 كيلومتر طول دارد و 45 متر عمق و آب آن آبی است. درياچه در ارتفاع 2200 متر بالاتر از سطح دريا قرار گرفته است. در نزديكی درياچه نقاشی‌های انسان‌های اوّليّه بر روی بلوك‌های سنگ آهكی ديده می‌شود. همچنين بقايای معدن‌های باستانی در آنجا وجود دارد كه جمع‌آوری سنگ‌های رنگی غيرعادی و نادر امكان پذير است. دامنه‌های شمالی سدّ درياچه‌ی مرگوزار پوشيده است از بيشه‌های انبوهی از درختان بلند و گياهان دارويی معطّر و جويباری كه از بدنه‌ی اين سدّ طبيعی می‌گذرد. درياچه نافين با عرض400 متر تا 2 كيلومتر گسترده می‌شود و آب سبز‌رنگی دارد. 

نمايی از درياچه مرگوزار

غارهای عميقی در نزديكی درياچه سرد و ناملايم هزار چشمه وجود دارد كه در يكی از آنها فلزهای ايسلندی وجود دارد. همچنين مواد معدنی نادر از قبيل مرمر سبز، سنگ بلور و توتيای معدنی در آن يافت می‎شود. آب درياچه‌ی سويا به طور حيرت‌انگيزی رنگ‌های زيبايی دارد. آب آن در تمامی درجه‌های رنگ آبی پديدار شده و حتی گاهی ارغوانی ميشود. در ته ‌اين درياچه سنگ‌هايی ديده می‌شود كه طبق موقعيت خورشيد رنگ آنها تغيير می‌كند. 

نژيگان و هزار چشمه از درياچه‌های هفتگانه

درياچه نژيگان مرواريدی است برای كلّ زنجيره‌ی درياچه‌های مرگوزار. اين درياچه خيلی بزرگ نيست و با صخره پوشيده شده است. آب فيروزه‌ای آن كه گودال عميقی را پر ميكند بی‌حركت به نظر می‌رسد. كلاهكی از كوه‌های پوشيده از برف در بالای درياچه شبيه‌ هاله‌ای می‌درخشد و بسيار باصفاست. آب درياچه به قدر كافی برای شنا‌گران گرم است.
زندگی گياهی و جانوری مناطق كوهستانی فان به طور مساعدی منحصر به فرد است. بيش از 2000 گونه از گياهان از قبيل: بسياری از گياهان دارويی در اينجا يافت میشود و نيز باغستان‌های بسياری پوشيده از درختان گردو، سپيدار، بيد، سنجد‌ دريايی، زرشك، گل‌رز‌مخروطی و بوته‌های خودرو وجود دارد كه در بيش از 3200 متری درختان ناپديد میشوند و دامنه‌های پوشيده از مرغزارهای كوه‌های آلپ تشكيل میشود.
پلنگ سفید(اونس)، خرس‌ پنجه ‌سفید، بز کوهی، گوسفند ‌ارغالی، گراز‌ نر ‌وحشی، گرگ، روباه، خرگوش و ماستلا تنها یک نمونه کوچک ازحیات وحش این منطقه کوهستانی است. از پرندگان كوه‌های فان می‌توان از غازهای کوهی، خروس‌ برفی، کبک‌ها، کبوترها، عقاب‌ها، گریفون‌ها (شیردال‌ها)، قوش‌ها و بسیاری از انواع دیگر نام برد.
از زمان‌های بسیار کهن اهالی کوهستان در درّ‌ه‌های کوهای‌ فان ساکن بوده‌اند. هنگامی که شما به بعضی از روستاهای قرار گرفته بر روی دامنه‌های شیب‌دار نگاه می‌کنید، همه‌ی کوهستان یک ساختمان بلند به نظر می‌آید. خانه‌ها با بام‌های تخت بر روی دامنه به روش قدم‌ به‌ قدم احداث شده‌اند. به این طریق که سقف خانه‌های کسانی که در پایین زندگی می‌كنند به عنوان حیاط خانه‌های کسانی است که در بالا زندگی می‌كنند.
در بازدید از کوهای‌ فان پس از تنها چند ساعتی‌ گردش در جنگل‌های سرو کوهی و پوشش گیاهی غنی، در منطقه‌ای از یخچال‌های طبیعی، زمین‌های مرتفع و دائما پوشیده از برف، از لذّت واقعی سرشار می‌شوید. در کنار پیاده‌روی و کوهنوردی امکان توسعه قايق‌سواری و دوچرخه‌سواری، پاراگلایدر، اسکی‌ سرعت و انواع دیگر تفریحات غیر بومی نيز وجود دارد.
بهترین زمان برای بازدید از این منطقه بین نیمه‌ی دوم خردادماه و مهرماه‌ می‌باشد. هنگامی که هوا معمولا گرم و خشک است و نور آفتاب در کلّ روز می‌تابد. در اواسط تابستان و در ارتفاع نسبتاً کم(2800 متری) از دریاچه امکان بارش ناگهانی برف وجود دارد. در آبان‌ماه و ارديبهشت‌ماه خطر ریزش بهمن در دامنه‌های کوهستان زیاد است و بسیاری از گذرگاه‌های کوهستان عملا ًدست نیافتنی می‌شوند. برای بازدید از جاذبه‌های گردشگری تاجیکستان در تور گروهی ازبکستان و تاجیکستان همراه ما باشید.

قلّه بادخانه	نمای درّه زندان از بالای قله جيم‌تارگا
گردنه ميرعلی و عبور از درّه زندان	درياچه آلای كوچك

منبع: کتاب دیارتاجیکان/ گردآورنده: ج عابد خراسانی