مقبره اسماعیل سامانی قدیمی‌ترین یادگار معماری در «بخارا» و متعلق به قرون نهم و دهم میلادی می‌باشد. این مقبره متعلق به «اسماعیل سامانی» بنیانگذار دولت سامانیان و خاندان وی است. مقبره اسماعیل سامانی به شکل مربع است، قطر دیوار آن یک متر و 800 سانتی‌متر است. اندازه بیرون مقبره 10.80 در 10.70 متر و داخل آن 7.20 در 7.20 متر و بالای آن با گنبد پوشیده شده است. چهار گوشه ساختمان به شکل ستون کار شده و به اطراف گنبد 4 قبه نصب شده است.
در چهارگوشه بالای دیوار مقبره 40 پنجره قرار دارند، تزئین داخل مقبره با تزئین خارج آن هماهنگ است و از لحاظ سبک یکسان است. در جریان حفریات باستان‌شناسی در سال 1927 میلادی مشخص شد که در صحن اتاق 2 مزار چوبی قرار دارد. بر اساس منابع کتبی و روایات، اسماعیل سامانی این مقبره‌ را بر روی قبر پدرش ساخته است. «نرشخی» در کتاب «تاریخ بخارا» می‌نویسد که امیر احمد پسر اسماعیل سامانی در سال 914 میلادی توسط برده‌های خود کشته و در مقبره مذکور دفن شده است. مقبره اسماعیل سامانی یکی از آثار معماری ابتدایی در تاریخ معماری و هنری آسیای مرکزی است. این یک اثر بزرگ معماری است که در ساخت آن سنن معماری «سغد» قدیمی حفظ شده است.
در سال 1925 میلادی گنبد مقبره مرمت شد و حفریات باستان‌شناسی به سرپرستی «وسیلی ویاتکین» انجام شده است. ساختمان از زیر خاک درآورده شده و به سرپرستی «باریس  زاسیپکین» و «استا شیرین مراداف» در سال‌های 1937 و 1939 میلادی مورد مرمت قرار گرفته است. مقبره اسماعیل سامانی در محدوده پارک فرهنگ و استراحت شهر بخارا واقع است و تحت حفاظت دولت ازبکستان قرار دارد.