نزديك شهر خاروغ در 2320 متری از سطح دریا و بالای رودخانه، محلّ اتّصال دو رودخانه غُند و شاه‌دارا، مرتفع‌ترین نقطه سبز دنیا، باغ‌های کشاورزی پامیر قرار دارد. اين باغ در بين باغ‌های کشاورزی کشورهای مشترک‌المنافع از همه مرتفع‌تر می‌باشد. باغ‌ها در سال 1940م در یک منطقه کوهستانی سخت تأسيس شدند. آب و هوا خشک و به شدّت اقلیمی است. نوسانات بارندگی بین 200 تا 300 میلی‌متر و به شرایط جوّی و ارتفاع بستگی دارد. درجه دمای متوسط سالیانه در اینجا 8.7 درجه‌ی سانتیگراد است.
در پایان نخستین هزاره‌ی قبلا از میلاد مسیح ساخت قلعه‌های محکم به منظور جلوگيری از تهدید حملات نظامی همسایگان آغاز شد. نخستین قلعه در تاجيكستان يمچون بود. روستايی به همين نام نيز در نزديكی قلعه وجود دارد. عدّه‌ای قلعه يمچون را كافر قلعه نيز می‌نامند. قلعه يمچون در قرن 3 قبل از میلاد در کناره‌ی سمت راست رودخانهی پنج روی تپّه ماهورهای رشته کوه وَخَن[2] ساخته شده است. قلعه روی یک پرتگاه قرار دارد و دائماً با ریزابه‌های رودخانه‌های پنج، شسته می‌شود. مسيرهای زير قلعه بسيار شيب بوده و در تمام طول سال دست نیافتنی هستند. آنها در طراحی قلعه مورد استفاده قرار گرفته‌اند.
در فوریه سال 1911 در مرکز پامير زلزله‌ای در مقیاس 9 ریشتر به وقوع پیوست و سبب یک رانش عظیم شد که رودخانه مرغاب را مسدود کرد. قسمت پهناوری از سراشیبی‌های موزكال فرو ریختند و به آرامی روستای اوسای در زير حجم عظيمی خاك مدفون شد. تقریباً 90 سکنه از روستا کشته شدند. احتمالاً آنها هرگز نفهمیده‌اند چه اتفاقی افتاده است. مسدود شدن رودخانه سبب ایجاد یک دریاچه شد. دریاچه شروع به انباشتن آب رودخانه کرد و یک سال بعد از زلزله به روستای سارز سرازیر شد. درياچه سارز درارتفاع 3000 متری واقع شده و تقریباً 55 کیلومتر طول و به طور متوسط بين 1.5 تا 3.5 کیلومتر عرض دارد. درياچه سارز با حداکثر عمق تقریبی 500 متر مساحتی نزديك به 80 کیلومتر را پوشش می‌دهد. دمای آب تقریباً 4 الی 6 درجه‌ی سانتیگراد است.
قلّه اسماعيل سامانی معروف‌ترین منطقه‌ی گردشگری و کوهنوردی در پامیر، بلندترین قلّه در همه‌ی کشورهای مشترک المنافع (CIS) است. اين قلّه تا پيش از اين با نام قلّه كمونيزم مشهور بود. ارتفاع اين قلّه مشهور از سطح دريا 7495متر می‌باشد. قلّه كمونيزم در سال 2000 به احترام پایه‌گذار سلسه‌ی بزرگ سامانيان در قرن 10 به اسماعیل سامانی، تغییر نام داده شد. قلّه در سال 1928م در طی تحقیق یک هیئت اعزامی از آلمان و شوروی کشف شد و تا مدّتی قلّه استالين نام داشت. در سال 1962م به قلّه كمونيزم تغییر نام داده شده و در سال 1933م برای نخستین بار یک گروه از هیئت تحقیقی تاجیک به بلندترین قلّه در اتّحادیه شوروی سابق، در یخچال طبیعی بيواچنی صعود کردند.
کوهستان افسانه‌ای لعل در سمت چپ درّه‌ای به همین نام در شمال سراشیبی‌های رشته کوه لعل و در سمت راست رودخانهی پنج و در بین راه بین خاروغ و ايشكاشيم واقع شده است. لازم است شما از جاده‌ی اصلی به سمت چپ بچرخید و از سربالايی‌های کوهستان به سمت روستای كوه لعل که 200 متر بالاتر از رودخانهی پنج واقع شده است، بالا بروید.[2] تقریباً 8 کیلومتری بعد از روستا و بعد از چندین پیچ در جاده به کوهستان لعل می‌رسید. كوهستان لعل به آسانی از بزرگراه قابل دیدن است و اگر شما به دقت نگاه کنید، می‌توانید مسیر‌های دالان‌های استخراج معدن را ببینید. راه‌هایی از جاده‌های قدیمی و مناطق خراب شده قابل رويت می‌باشند.
سنگ‌نگاره‌ها يا نقّاشی‌های حک شده روی سنگ، دسته‌ی متفاوتی از آثار تاریخی را ارائه می‌دهند. منطقه‌ی پامیر با بیش از 50 مکان غنی‌ترین منطقه دارای نقّاشی‌های سنگی در تاجیکستان است. این نقّاشی‌ها را می‌توان در درّ‌ه‌های رودخانهی غُند، سدّ چرتوم، پنج، در نزدیکی نمتگوت، لنگر، پارشنو، شاه‌دارا، ياژولام، شمال روستای آق‌جلگه و در ورودي رودخانه برتنگ یافت. همچنين در امتداد ساحل رود زرافشان و شاخه‌های آن در سلسله جبال قوراما به مقدار زياد تصويرهای روی سنگ پيدا شده‌اند
اگر در بزرگراه پامیر جایی بین گذرگاه كايتزيك[2] (4271 متر) و علی‌چور رانندگی کنید، به تابلویی برمی‌خورید كه شما را از جاده اصلی خارج كرده و به دریاچه‌های زيبای بلنكول و ياشيكول راهنمایی می‌كند.[3] پیچ جاده ياشيكول در کیلومتر 145 بعد از مرغاب است. جاده فرعی بلنكول در حدود 18 کیلومتری جاده اصلی قرار دارد و از بلنكول تا دریاچه‌ی ياشيكول هم 15 کیلومتر دیگر باید راه پیمود. ياشيكول به معنی دریاچه سبز است. این دریاچه در ارتفاع 3700 متری از سطح دریا قرار داشته و 19 کیلومتر طول و 1 تا 4 کیلومتر عرض دارد. همچنين اين درياچه در عمیق‌ترین نقطه، حدود 50 متر عمق دارد.
درياچه قره‌كول يا دریاچه سیاه بزرگ‌ترین منبع آب طبیعی در تاجیکستان است که در شرق پامیر واقع شده و 3900 متر از سطح دریا ارتفاع دارد. این دریاچه مساحتی در حدود 380 کیلومتر مربع را در بر می‌گیرد و متوسط تا 238 متر عمق دارد. این دریاچه 33 کیلومتر طول و 23 کیلومتر پهنا داشته و یک رشته جزیره بزرگ که از شمال به جنوب کشیده شده دریاچه را به دو قسمت کم‌عمق شرقی و قسمت عمیق غربی تقسیم کرده است.
لازوريت يا همان سنگ لاجورد يا لاژورد نام دیگر این سنگ معدنی است که طیف متنوعی از نیلی، بنفش، آبی گل‌گندم یا سبز‌آبی دارد. منابع محدودی از این سنگ در جهان وجود دارد. در افغانستان، تاجیکستان، روسیه و شیلی معادني از اين سنگ پيدا شده است. بهترین سنگ‌های نیلی فقط در پامیر غربی و افغانستان استخراج می‌شود و بسیار نادر است. نمونه‌های لاجورد معمولاً به علّت نا‌خالصی خالدار یا راه‌راه هستند. کریستال‌های پریت طلایی، پریت سولفوریک این سنگ را به نحو خاصی زیبا می‌سازد. لاجورد هرگز شکسته نمی‌شود حتّی وقتی حرارت داده می‌شود. این ویژه‌گی‌ها در زمان باستان شناخته شده بوده و برای تایید اصالت آن مورد استفاده قرار می‌گرفتند.
قلعه‌ی قهقهه از روی نام قهرمان حماسی افسانه‌ای نام‌گذاری شده است که پادشاه آتش‌پرستانی با پوست تیره‌رنگ بوده است. بقایای این قلعه گِلی مربوط به قرن 4 بعد از میلاد را می‌توان بر قلّه صخره‌ای در کناره‌ی رود پنج، آنجا که به ریزابه‌ای در افغانستان می‌پیوندد، ببينيد. قلعه شامل دو رأس است که از شرق به غرب امتداد دارند. رأس بزرگ‌تر نزديك به 500 متر درازا دارد و در ارتفاع 125متری از سطح رودخانه در شرق است و با شیبی کند به سمت غرب پایین می‌رود.[1]
