سَمَرْقَنْد (به فارسی تاجیکی: Самарқанд) شهری با جمعیتی حدود ۵۱۴٬۰۰۰ نفر (برآورد تخمینیِ سال ۲۰۱۹)، دومین شهر بزرگ ازبکستان، و مرکز استان سمرقند است. این شهر در ارتفاع ۷۰۲ متری از سطح دریا واقع است. بیشتر ساکنان این شهر فارسی زبان هستند و به فارسی تاجیکی سخن می‌گویند. این شهر یکی از مراکز تاریخی مردم تاجیک در آسیای میانه است. در سال ۲۰۰۱، یونسکو این شهر باستانی را در فهرست میراث فرهنگی جهان قرار داد. شواهدی از فعالیت‌های انسانی در ناحیهٔ این شهر از اواخر دورهٔ پارینه سنگی وجود دارد، اگرچه هیچ مدرک مستقیمی از زمان تأسیس سمرقند وجود ندارد. برخی از نظریه‌ها پیشنهاد می‌کنند که این شهر میان سده‌های هشتم و هفتم پیش از میلاد مسیح تأسیس شده است و بنا به موقعیت آن در جادهٔ ابریشم میان چین و دریای مدیترانه رونق یافته، زمانی سمرقند یکی از بزرگ‌ترین شهرهای آسیای میانه بود. در زمان شاهنشاهی هخامنشی پارس، این شهر پایتخت ساتراپی سغدیان بوده‌است. این شهر توسط اسکندر مقدونی در سال ۳۲۹ پیش از میلاد، هنگامی که با نام یونانی آن «مراکنده» (Marakanda) شناخته شده بود، تسخیر شد. این شهر با توالی حاکمان ایرانی و ازبک اداره می‌شد تا اینکه مغولان تحت سلطهٔ چنگیز خان در سال ۱۲۲۰ سمرقند را فتح کردند. امروز، سمرقند پایتخت ولایت سمرقند و دومین شهر بزرگ ازبکستان است.
اگر بخواهیم ردپایی از ایران که در ازبکستان باقی مانده‌است را نام ببریم، بی‌شک باید به میدان ریگستان اشاره کنیم. میدان ریگستان قلب شهر سمرقند و از باشکوه‌ترین جاهای دیدنی ازبکستان است. معماری ایرانی منحصر‌به‌فرد ساختمان‌های اطراف این میدان، بعدها در بناهای مشهوری مثل تاج محل هندوستان، مسجد سن‌پترزبورگ روسیه و میدان نقش جهان اصفهان نیز استفاده شد. سمرقند در قرن‌های گذشته از مهم‌ترین شهرهای شرق دنیا و بسیار پرهیاهو بوده و میدان ریگستان هم از این قاعده مستثنی نبوده و همیشه مکانی برای تجمع مردم برای خرید، برگزاری جشن‌های عمومی بوده‌است. یکی از مهم‌ترین دلایلی که سمرقند در سال ۲۰۰۱ در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد؛ وجود این میدان و مدرسه‌های بی‌نظیر اطرافش است. هر کدام از سه مدرسه معروف الغ‌بیگ، شیردار و طلاکاری معماری خاص و بی‌همتای خودش را دارد و ورودی هر سه آنها به سمت میدان ریگستان است.
محمد بخاری (حافظ ابوعبدالله محمد بن اسماعیل بن ابراهیم بن مغیرة بخاری جعفی ؛۱۹ ژوئیه ۸۱۰–۱ سپتامبر ۸۷۰) (۱۹۴–۲۵۶ ه.ق) معروف به بخاری، نویسندهٔ ایرانی کتاب صحیح بخاری است که یکی از صحاح سته که ارزشمندترین کتاب حدیث از نظر اهل سنت است. در بخارا به دنیا آمد. جدش «بردیزبه یا یزدیزبه» زرتشتی مسلمان شده نام داشته‌است، در سن ۱۶ سالگی به مکه مسافرت نمود و تحصیل علم حدیث کرد. سپس مصر بلکه آسیای اسلامی را برای این مقصود طی کرد و چون به بخارا برگشت ششصد هزار حدیث باخود آورد، و فقط ۷۲۷۵ حدیث را معتبر دانسته در تألیف مشهور خود موسوم به صحیح بخاری جای داد. علاوه بر آن بخاری تفسیری هم بر قرآن دارد.
بازار سیاب (Siab Bazaar) که با نام بازار مرکزی سمرقند نیز شناخته می‌شود، در قسمت تاریخی سمرقند و در نزدیکی بهترین جاذبه‌های گردشگری آن واقع شده است. این بازار صبح‌ها فضایی شلوغ و پرهیاهو دارد؛ اما مملو از جذابیت‌های ناب محلی است، از عطر ادویه‌های مختلف که با یکدیگر ترکیب شده‌اند گرفته تا کوهی از خوراکی‌های مختلف مانند میوه‌های خشک‌شده، مغزها و آجیل‌های مختلف.
در سمت چپ محوطه بیرونی گور امیر تیمور، آرامگاه برهان الدین ساغرچی قرار دارد. وی از شیوخ سده هفتم و معاصر دوران سیف الدین باخرزی بوده و تیمور به وی ارادت زیادی داشته. او در هند دار فانی را وداع گفته و پسرش بر طبق وصیت پدر، جسد وی را برای تدفین به سمرقند و در مجاورت قبر نورالدین بصیر منتقل کرد. تیمور دستور داد تا بر فراز آن بنایی احداث کنند.
یکی از آثار تاریخی سمرقند، در ازبکستان، مرقدی منسوب به دانیال پیغمبر است. این بنا در واقع مزاری است طویل با شش گنبد، و یا طول 18 متر، که به پای دانیال پیغمبر تعلق دارد. متولیان مقبره می‌گویند تنها یک پای حضرت دانیال در این محل دفن شده و بقیه بدن وی در ایران و شهر شوش است. آنها دلیل قانع کننده‌ای برای علت بلندی پای دانیال نبی ندارند اما می‌گفتند پیامبران نخستین دارای قدی بلند بوده‌اند و به همین دلیل پای دانیال هم بلند است.
در ورودی سمرقند، سکونتگاه باستانی افروسیاب را می‌بینید که در قسمت شمالی شهر قرار دارد و یکی از مهم ترین مکان‌های باستان شناسی در آسیای مرکزی است. با قدم زدن در این مکان های شگفت انگیز، می توانید غوطه ور شدن در دنیای باستان را احساس کنید، اشیاء تاریخ را لمس کنید. قدمت ویرانه‌های این شهر به قرن هشتم قبل از میلاد برمی‌گردد. در افراسیاب، کاخ‌هایی با نقش‌های گچ و نیز خانه‌های صاحبان اعیان، مساجد و مدارس، حمام‌ها و بناهای آبی، خیابان‌های سنگ‌فرش شده دوره سامانیان یافت شد. سمرقند باستان در ابتدا "Hisori kukhna" (خیسور باستان)، "Kal'ai Khisor" (قلعه حصار) و سپس از قرن هفدهم "قلعه افراسیاب" یا "افراسیاب" نامیده می شد.
موزه افراسیاب سمرقند (ازبکی: Afrosiyob-Samarqand shahar tarixi muzeyi) موزه‌ای واقع در محوطه شهر باستانی افراسیاب است. ساختمان موزه و محوطه باستان‌شناسی در قسمت شمال شرقی شهر سمرقند در کشور ازبکستان واقع شده‌است. این موزه نام افراسیاب، پادشاه اسطوره‌ای و قهرمان توران، را یدک می‌کشد. نمایشگاه دائمی موزه افراسیاب سمرقند بر تاریخ خود شهر و همچنین منطقه اطراف آن متمرکز است. ساختمان موزه توسط معمار ارمنی باغداسار آرزومانیان در سال ۱۹۷۰ طراحی شد، زمانی که جمهوری شوروی سوسیالیستی ازبکستان هنوز بخشی از اتحاد جماهیر شوروی بود. افتتاحیه این موزه به دو هزار و پانصدمین سالگرد تأسیس شهر سمرقند اختصاص داشت. از نظر موضوعی، موزه به پنج بخش مربوط به دوره‌های مختلف زندگی در شهر افراسیاب تقسیم شده‌است.
مسجد خضر، در شهر تاريخی سمرقند و در کشور ازبکستان واقع شده است. بنای قديمی اين مسجد روی تپه‌ای قرار دارد. مسجد خضر، اولين مسجدی است که بعد از ورود اسلام به اين سرزمين ساخته شده است.
سَمَرْقَنْد یا سَمَرْکنْد (به ازبکی:Samarqand- به تاجیکی:Самарқанд برگرفته از سَمَر کَند از زبان سغدی به معنی:قلعهٔ سنگی یا شهر سنگی) مرکز استان سمرقند، با جمعیتی بالغ بر ۵۹۶٫۳۰۰ نفر (برآورد تخمینی سال ۲۰۰۸)، دومین شهر بزرگ ازبکستان است. این شهر در ارتفاع ۷۰۲ متری از سطح دریا واقع شده و بیشتر ساکنان آن فارسی‌زبان هستند. سمرقند یکی از شهرهای تاریخی در آسیای میانه است. در سال ۲۰۰۱، یونسکو این شهر باستانی را در فهرست میراث فرهنگی جهان قرار داد.
در قلب شهر تاریخی سمرقند و در میدان تاریخی ریگستان، مدرسه‌ای باشکوه با گنبد زرین قرار گرفته که به آن مدرسه طلاکاری می‌گویند. ساخت این مدرسه در سال 1025 خورشیدی (قرن هفدهم میلادی) و با دستور یالانگتوش بهادر شروع شد و پس از 14 سال به اتمام رسید. این بنا که اکنون در بخش شمالی میدان ریگستان جلوه می‌کند بر ویرانه‌های کاروانسرای الغ بیک ساخته شده و در ابتدا قرار بود طراحی آن همچون دو بنای دیگر این میدان باشد.
