مجموعه‌ی خواجه‌ مشهد تاجیکستان

در قرون 2 و 3 قبل از میلاد مسيح منطقه درّه کافرنهان و مناطق اطراف آن بخشی از امپراطوری یونانی- باختری بود. اين مطلب از سكّه‌هايي كه در ولايت قشقادريا، حوالي شهرِكتاب يافت شد، تاييد مي‌شوند. اكثر اين سكّه‌ها مضروب دوران اوكراتيدس مي‌باشند.[1] این مناطق در قرون 1 قبل از میلاد تا 3 پس از میلاد بخشی از امپراطوری کوشان شد.[2] در قرن 8 این ناحیه (همراه با سایر مناطق آسیای مرکزی) توسط اعراب مورد تهاجم قرار گرفت و بالاخره در قرون 14 و 15 به تیمور تعلق یافت.این‌ها نشان دهنده تاریخ طولاني گسترش درّه کافرنهان می‌باشد. مجموعه خواجه‌مشهد یکی از جالب‌ترین بناهای معماری در این منطقه است. خواجه‌ مشهد شخصیّتی مشهور در جهان اسلام بود. وی تقریباً در حدود نیمه دوم قرن 9 یا نیمه اول قرن 10 (تاریخ دقیق آن مشخّص نشده است.) از ایران یا کشوری دیگری در خاورمیانه به قبادیان آمد.او مبلّغ اسلام و مردی ثروتمند بود. طبق اطلاعات به دست آمده او برای احداث مدرسه هزینه زيادي کرد و پس از مرگ در همان جا به خاک سپرده شد.

اهالی منطقه این مجموعه را آرامگاهی قلمداد می‌کنند که در یک شب توسط فرشته‌ای از جانب خدا پدیدار شد. تحقیقات نشان می‌دهد که این مکان به احتمال زیاد حاصل تغییر و تحوّل مدرسه است. منطقه‌ای که این آرامگاه در آن واقع است، از همان ابتدا به نام قبادیان شهرت یافته و همیشه گردشگران و مکتشفان را به خود جلب نموده است.به هر حال تنها در سال 1947 اوّلین تحقیق جزئی از این بنا به انجام رسید که این چنین توصیف شده است. این مکان بنایی تاریخی و شامل دو مقبره‌ مي‌باشد. مقبره‌ها از هم جدا بوده و توسط راهرویی گنبدی شکل به یکدیگر متّصل مي‌شوند. در نگاه اوّل این دو مقبره یکسان به نظر می‌رسند در حقیقت آنها از نظر خصوصیّات اصلی با یکدیگر مشابه‌اند امّا در جزئیّات با هم فرق دارند و به نظر می‌رسد در دوره‌های زمانی متفاوتی ساخته شده باشند.

مدرسه و مقبره خواجه مشهد در ناحيه شهرطوس (قرن 11 و 12)

تحقیقات بعدی نشان داده که ساختمان شرقی متعلق به قرن 9 تا 10 و ساختمان غربی متعلّق به قرون 11 تا 12 است. تمام ساختمان‌ها از آجر‌های پخته ساخته شده‌اند. تنوع گسترده‌اي در زمینه آجرکاری با الگوی درختان صنوبر زینتی در ساختمان غربی استفاده شده است. ساختمان شرقی به عنوان مقبره مرکزی ساده‌ای با دو در ورودی در دیوارهای روبروی هم احداث گردیده است.
آجرکاری‌ها توسط آجر عمودی جفتی قطع شده است. این آجرکاری منقوش از آجرهای برآمده عمودی متناوب با سه آجر پیوسته ایجاد شده است. هر دو آرامگاه حاوی سنگ قبر هستند و توسّط اطاقی بیضی شکل به یکدیگر متّصل شده‌اند. یگانگی آن به دلیل آجرکاری که بدون هیچگونه ساختار چوبی کمکی از چهار‌گوشه ساخته شده و بر اساس به هم پیوستن آجرهای پلکانی است. در نتیجه طاق آن تنها یک آجر به اندازه یک وجب ضخيم‌تر ساخته شده است.

مدرسه و مقبره خواجه مشهد در حال بازسازي توسط دولت تاجيكستان

محوّطه مستطیلی وسیعی که توسط بقایای دیوارها و خرابه‌های گلی احاطه شده از جانب شمال به آرامگاه متّصل شده است، خرابه‌هایی از دروازه‌های گلی در درون و خرابه‌های گنبدی شکلی در طرفین وجود دارد. این محوطه تقریباً به طور کامل از قبر پر شده است. طبقات همکف در عمارت گنبدی نیز پوشیده از قبرهای مخروبه می‌باشد. دو ساختمان مجاور با طاق‌های بلند و بقایای مدخلی با ایوانی بین آنها باقی مانده است. اندرونی‌های گنبدی شکل نوعی از معماری آسیای مرکزی قبل مغولی است.
هنوز اتّفاق نظری مبنی بر اینکه کارکرد خواجه‌مشهد چه بوده، وجود ندارد. بعضی از محقّقین بر این باورند که آنجا مدرسه بوده است چون حفره‌های باریکی (حجره) دور تا دور محوطه‌ وجود دارد که احتمالاً به عنوان منزلگاه دانش‌آموزان به کار می‌رفته است. دو ساختمان گنبدی در طرفین ایوان ممکن است کلاس درس (درس‌خانه) بوده باشد و همین طور یک مسجد که همه این‌ها اجزای مدرسه سنّتی است. وجود آرامگاه در مدرسه چیز عجیبی نیست همان‌طور که موارد مشابهی در بخارا، سمرقند و هرات وجود دارد. هچنین این ساختمان احتمالاً به عنوان مصلّا برای اهالی روستاهای نزدیک به کار می‌رفته است.کاملاً محتمل است که ناصرخسرو شاعر مشهور قرن 11 و مسافری از قبادیان در این مکان تحصیل می‌کرده است.

نمايي از داخل مدرسه و مقبره خواجه مشهد در ناحيه طوس

دیگر دانشمندان بر این عقیده‌اند که خواجه‌مشهد بیشتر شبیه مجموعه‌ی عمارت یادبود خانکاه است. خانکاه (خان‌کوه) مهمان‌سرا یا مکانی برای اجرای آیین مذهبی سوفی و عبادت درویشان و زوّار است. این مکان شامل: خوابگاه‌هایی به همراه حجره (حفره)، اتاقی برای رئیس، سالن غذاخوری، سالن پذیرایی، اتاق‌های برای عبادت و ملاقات‌های عمومی، اتاق‌هایی برای تشریفات مذهبی غسل، حمّام و در برخی موارد آرامگاه باشد.

به هر حال واضح است که مجموعه خواجه‌مشهد که مکانی روحانی برای خاكسپاری است. یکی از جالب‌ترین ابنیه‌ی تاریخی تاجیکستان بشمار می‌رود و تجسّم دوران کاملی است از تاریخ، فرهنگ، معماری و هنرهای زیبایی که هنوز رازهای بسیاری را در بر دارد. همچنین ممکن است که خواجه‌مشهد جز مهمّی در مرکز شهر تاریخی قبادیان بوده باشد زیرا شمار زیادی از خرابه‌هایی که نمایان‌گر وجود مرکز شهر باختری طاهرستان هستند و در آن مکان کشف شده‌اند؛ این بنای تاریخی را احاطه کرده‌اند.می‌توان امیدوار بود که ما روزی جواب این سؤالات را پیدا خواهیم کرد. امروزه این مکان مملو از جمعيّت است و زواّر و گردشگران از نواحی مختلف تاجیکستان و کشور همسایه ازبکستان از این مجموعه دیدن مي‌كنند. همچنین محقّقین علاقمند به معماری قرون وسطی مهمانان همیشگی اینجا هستند.