كوه لعل بدخشان در تاجیکستان

کوهستان افسانه‌ای لعل در سمت چپ درّه‌ای به همین نام در شمال سراشیبی‌های رشته کوه‌ لعل و در سمت راست رودخانه‌ی پنج و در بین راه بین خاروغ و ايشكاشيم واقع شده است. لازم است شما از جاده‌ی اصلی به سمت چپ بچرخید و از سربالايی‌های کوهستان به سمت روستای كوه ‌لعل که 200 متر بالاتر از رودخانه‌ی پنج واقع شده است، بالا بروید.[2] تقریباً 8 کیلومتری بعد از روستا و بعد از چندین پیچ در جاده به کوهستان لعل می‌رسید. كوهستان لعل به آسانی از بزرگراه قابل دیدن است و اگر شما به دقت نگاه کنید، می‌توانید مسیر‌های دالان‌های استخراج معدن را ببینید. راه‌هایی از جاده‌های قدیمی و مناطق خراب شده قابل رويت می‌باشند.
در زمان‌های باستان، سنگ‌هایی به رنگ صورتی و قرمز در یک جایی از شرق استخراج و لعل ناميده می‌شدند. سنگ‌ها به بلخشی يا بلشی معروف بودند. امّا سنگ نام دیگری دارد. اسپینل[3]. این نام امروزه در معدن‌ شناسی و تجارت جواهرات بسیار استفاده مي‌شود. اسپینل شبیه یاقوت سرخ یا نارسنگ قرمز(لعل‌سرخ) است و همیشه مورد توجّه‌ترین سنگ در میان سنگ‌های گران‌بهای قرمز در کشور‌های خاورمیانه بوده است. اسپینل در بعضی از زبان‌ها به عنوان واژه‌ی هم معنی برای یک چیزی که زیبا و عالی بوده است به کار برده می‌شده است. شاعران آنرا با شراب قرمز گاز‌دار یا لب‌های زیبای معشوق مقایسه می‌کردند.

نمونه سنگ‌های اسپين

بسیاری از افسانه‌ها از این منطقه به اسپینل ربط دارند. یک افسانه از دو برادر است. آنها از افغانستان برای آزمودن بخت‌شان در استخراج معدن لعل به این جا آمدند. آنها خوش شانس بودند و بعد از مدت طولانی و کار سخت تعداد زیادی اسپینل یافتند. یکی از برادر‌ها تصمیم گرفته بود که همه‌ی اسپینل‌ها را برای خودش نگه دارد. او برادر خودش را کشت و همه‌ی سنگ‌ها را برداشت و فرار کرد. در راه خانه او تصمیم گرفت به ثروتش نگاه کند. هنگامی که کوله گنجش را باز کرد بسیار ناامید شد. سنگ‌های گران‌بها به زغال سنگ‌های سیاه معمولی تبدیل شده بودند. او به شدت دچار شوک روحی شده و دیوانه شد و در‌گذشت. محلّی‌ها با این افسانه می‌گویند که سنگ لعل، مانند یک سنک خالص است و نمی‌تواند خیانت، حسادت یا انسان‌های بی‌لیاقت را تحمّل کند. هر کسی که آن را از طریق خلاف به دست آورد خواهد مرد.
هنگام ارزش‌گذاری سنگ قیمتی قرمز، اغلب به خاطر شباهت بین اسپینل و لعل‌ قرمز، کاملاً اشتباه گرفته می‌شود. تاریخ، داستان‌های بسیاری درباره‌ی سنگ‌ها‌ی معروف و نادر دارد که برای مدّت طولانی تصور می‌شده است یاقوت هستند در حالی که در واقعیّت اسپینل بوده‌اند.
بیشترین کار فشرده در معدن كوه لعل در قرن 9 تا 15 انجام شده است. در آن زمان استخراج از معادن شامل استخراج اسپینل که حرفه‌ای بوده، می‌شده است و معدنچی‌ها می‌دانستند که چگونه باید لایه‌های جدید را حفّاری کنند. در قرن 19 بعضی از استخراجات اوّلیه‌ی بدست آمده از اين مکان با زحمت بسیاری بوده و شیوه‌ی آتش برای این فرآیند استفاده می‌شده است.

غالباً، صخره‌ها شامل سنگ‌های گران‌بها بوده است که به قطعات کوچک شکسته می‌شدند و سپس کریستال‌های گران‌بها شکسته می‌شدند و به قطعات کوچک تبدیل می‌شدند، در نتیجه سنگ‌ها آسیب می‌دیدند و نسبتاً کوچک می‌شدند. هر چند هم بعضی از نمونه‌های بزرگ‌تر و با کیفیّت بهتر نیز تولید می‌شد.
میزان استخراج معدن باستانی شگفت‌انگیز است. تقریباً 500 معدن در 5 الی 6 منطقه غنی قرار داشتند که در ذخیره‌ی معدنی ثبت شده بودند. معادن بهره‌برداری شده افقی و عمودی، به 50 دالان متّصل می‌شوند. بزرگ‌ترین آنها تقريباً 12متر عرض، 22 متر طول و 8 متر ارتفاع دارد. عمق کلّ فضا 40 تا 50 متر است. کارگر‌ها آن را در 3 سطح انجام داده بودند. کلّ معدن‌هایی که قابل بهره‌برداری هستند، تقریباً 500 متر کسترش یافته‌اند. تقریباً 10000 متر مکعب از صخره‌ها در این جا استخراج شده‌اند. اثراتی از کار انجام شده با کلنگ‌ها، گوه‌ها، اسکنه‌ها و سوراخ‌هایی که در دیوار‌ها باقی مانده‌اند است، وجود دارد.

در اواخر سال 1950م کار زمین‌شناسی در منطقه برای استخراج سنگ‌های گران‌بها، حفر کردن دالان‌ها و استفاده از وسایل گوناگون برای حرکت صخره‌هایی که شامل کریستال هستند، آغاز شد. در ماه ژوئیه 1985م یک کریستال اسپنیل گران‌بهای5880گرمی استخراج شد. اين كريستال هيچ شباهتی به سنگ‌های استخراج شده از كوه ‌لعل و يا دیگر ذخیره‌های معدنی استخراج شده نداشت. این سنگ‌ گران‌بهای منحصر به فرد "GBAO"[4] نامیده شد. در پامیر امروزی نه تنها مواد خام گران‌بها استخراج می‌شود، بلکه تولید نیز می‌شوند. در روستای پارشنو نزدیک خاروغ، یک کارخانه سنگ‌سازی که جواهرات و ابزار صنعتی برای فروش تولید می‌کند قرار دارد.

روستای كوه لعل

برای دیدن کوهستان افسانه‌ای لازم است که از خاروغ به ايشكاشيم رانندگی کنید. بعد از تقاطع نزدیک روستای اندرآب، از جایی که یک جاده به چشمه‌ی آب‌گرم معروف يعنی گرم‌چشمه می‌رود، به سمت كوه لعل بچرخید. در اين جا دو راه وجود دارد و دوّمین مسیر درست است. اوّلین مسیر به روستای دشت می‌رسد. مهمّ است که راه را اشتباه انتخاب نکنید.